Stara Ruś

Stan obecny

Własność prywatna, dom mieszkalny.

Historia

Ruś Stara leży na trasie Białystok – Wysokie Mazowieckie niedaleko Sokołów. W XIX wieku najpierw należała do powiatu tykocińskiego w województwie augustowskim. Od 1867 roku w guberni łomżyńskiej, powiecie tykocińskim, gmina Sokoły. W okresie miedzy wojennym Ruś Stara znalazła się w województwie białostockim, powiecie Wysokie Mazowieckie. W 1975 roku w województwie łomżyńskim, gmin Sokoły. Od 1998 w województwie podlaskim, w powiecie wysokomazowieckim, w gminie Wysokie Mazowieckie.
Wieś założona została w połowie XV wieku przez braci Sokołów, od których wywodzą się Sokołowscy herbu Gozdawa. Nosiła wówczas złożoną nazwę Sokoły-Ruś Stara i należała do rodziny Sokołowskich przez około 100 lat. Potem na skutek działów rodzinnych połowa należała do Sokołowskich, połowa do Kruszewskich herby Abdank i kościoła. O kolejnych 100 latach niewiele wiemy. Prawdopodobnie już w XVIII wieku w posiadanie tej wsi i kilku okolicznych weszła . rodzina Jaruzelskich herbu Ślepowron – rodzina dość znacząca w owych czasach na Podlasiu. Wacław Jaruzelski był w latach 80. i 90. XVII wieku stolnikiem i chorążym bielskim, jego syn Stefan – podstolim podlaskim, Władysław – chorążym bielskim w początkach XVIII stulecia, a jego potomek Franciszek – łowczym i podczaszym bielskim. Ich gniazdem rodowym była wieś Jaruzele położona w ziemi drohickiej. Prawdopodobnie dopiero Wojciech Jaruzelski, wojski podlaski, stolnik i chorąży bielski nabył Sokoły-Ruś Starą. On bowiem stał się w drugiej połowie XVIII stulecia twórcą znaczących rodowych dóbr, obejmujących duży obszar i kilka wiosek, między innymi sąsiadujące z Rusią Starą Mazury i Brok. Na przełomie XVIII i XIX wieku dobra te uległy znacznej redukcji i ograniczały się już tylko do Rusi Starej. Ich właścicielem był wówczas syn Wojciecha – Benedykt, a później wnuk – Antoni Józef. W roku 1827 Ruś Stara liczyła 9 domów i 58 mieszkańców. Następny właściciel Wojciech Jaruzelski, prawnuk wojskiego podlaskiego, był właścicielem Rusi Starej w latach osiemdziesiątych XIX stulecia, kiedy wieś liczyła zaledwie 4 domy z 10 mieszkańcami, a do majątku należało 151 mórg ziemi. Wojciech i Helena Jaruzelscy, po których pozostał w Rusi Starej przydrożny krzyż z ich inicjałami i datą postawienia (1896), posiadali siedmioro dzieci. Córki powychodziły za mąż i rozjechały się po świecie. Syn Antoni administrował majątkiem Jelińskich w Mazurach, a kiedy sowieci najechali Polskę, został wywieziony na Syberię i nigdy już do Polski nie wrócił. Wacław wykształcił się na prawnika, wyjechał do Warszawy i został sędzią Sądu Najwyższego. Mieczysław ożenił się z córką właściciela majątku w Trzecinach i tam zamieszkał. Na skutek nieporozumień z teściami przeniósł się do Kurowa w województwie lubelskim, a później wrócił do Rusi Starej razem z żoną i synem Wojciechem. Nim Wojciech stał się generałem Wojska Polskiego, został razem z rodzicami i młodszą siostrą wywieziony przez sowietów na Syberię. Rodzice tam zginęli, Wojciech zaś wrócił do Polski w oficerskich szlifach. Stefan został na ojcowiźnie, ale podobnie jak Wacław, skończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim i pełnił urząd sędziego ziemskiego w Sokołach i Tykocinie. To on wzniósł istniejący do dzisiaj dwór w Rusi Starej. Postawił go w latach 1930-1931 w miejscu poprzedniego, który spłonął w końcu lat dwudziestych. Do dworu należało wówczas 252 hektarów ziemi i sędzia ziemski był jednocześnie ziemianinem-rolnikiem. Sam prowadził gospodarstwo i nie zapisał go w spadku nikomu.
W czasie IIWŚ majątek w Rusi Starej zbytnio nie ucierpiał i jego gospodarz wrócił doń zaraz po zakończeniu działań wojennych. Dwór wprawdzie został rozgrabiony przez sowietów, ale budynki gospodarcze stały całe, zachowało się też trochę narzędzi rolniczych. W 1945 roku majątek liczył 150,4 hektara w 89,4 ha ziemi w tym ornej, 7,0 ha łąk, 18,7 ha pastwisk, 0,05 ha ogrodów warzywnych, 0,8 ha sadu , 0,2 ha wód, 32,0 ha lasu i 1,8 ha pod zabudowaniami. Majątek rozparcelowano – wśród nowych właścicieli znalazło się 6 rodzin byłej służby folwarcznej, którzy razem przejęli 26,9 ha ziemi. W dworze natomiast bezpośrednio po wojnie panoszyli się sowieci, potem zajęła go szkoła podstawowa, jeszcze później – dom opieki społecznej, który z kolei ustąpił miejsca Gromadzkiej Radzie Narodowej. Zabudowania gospodarcze zajęła Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Sokołach i przeznaczyła je na skład towarów. Zburzyła zresztą wszystkie budynki drewniane, pozostawiając tylko murowany spichlerz, i zbudowała w ich miejsce nowe magazyny. W bezpośrednim sąsiedztwie dworu postawiono jeszcze później strażacką remizę, sklep spożywczy, pocztę. Park został zdewastowany, a większość starych drzew wycięta (m, in. pod budowę szkoły podstawowej i boiska). Do 1972 r. dworek był własnością gromadzką. Następnie budynek przejął Urząd Miasta i Gminy w Wysokiem Mazowieckiem wykorzystując go na klub . W 1977 roku zrujnowany budynek dworski i część parku kupił od Państwowego Funduszu Ziemi lekarz weterynarii – Józef Targoński i stopniowo przywracał mu przedwojenny wygląd. Po jego śmierci dwór odziedziczył syn. (Jarosław Bochyński 2025)

Opis

Resztówka podworska położona w Rusi Starej, po lewej stronie szosy z Wysokiego Mazowiecka do Białegostoku, dworek usytuowany kalenicowo do osi ulicy. Od strony północnej i wschodniej przylegał do sadu. Z południa droga wjazdowe na podwórze. Budynek drewniany, oszalowany, ustawiony na podmurowaniu z kamieni ociosanych, ściany konstrukcji zrębowej i sumikowo-łątkowej. Węgły osłonięte. Dach 2-spadowy, kryty eternitem falistym. Więźba dachowa krokwiowo-płatwiowa.
Obiekt na planie wydłużonego prostokąta o 2-traktowym rozkładzie pomieszczeń , z niesymetrycznym gankiem w ścianie frontowej, przybudówka przy szczycie zachodnim
Dworek parterowy, częściowo podpiwniczony z-gankiem o dachu dwuspadowym wspartym na słupach drewnianych, przybudówka z dachem jednospadowym, poddasze nie użytkowane.
Elewacje: frontowa asymetryczna, 4 okna, po środku ganek, otoczony niską balustradą, wejście główne nieużytkowane, elewacja wschodnia bez okien, elewacja północna 5-osiowa, z drzwiami oszklonymi na osi środkowej nieużytkowanymi, prowadzącymi kiedyś na taras. Ściany oszalowane w dolnej partii do wysokości okien pionowo, wyżej poziomo, tuż nad oknami gzyms ozdobny w postaci listwy z nacięciami w kształcie ząbków tworząc ozdobną formę dekoracyjną. Szczyty szalowane pionowo i w jodełkę po obu stronach obiektu dwa małe okienka 5-kwaterowe. W ścianie frontowej okna ościeżnicowe 3-skrzydłowe, 6-kwaterowe, drzwi wejściowe z ganku dwuskrzydłowe, płycinowe, z małym prostokątnym nadświetlem. W elewacji tylnej okna 5-skrzydłowe, 3-kwaterowe w ościeżnicach, drzwi na taras dwuskrzydłowe, z nadświetlem, oszklone.
Podłogi drewniane, wejście na strych drewnianymi schodami, w korytarzu ściany wyłożone drewnem, w pozostałych pokojach wytapetowane, sufity oszalowane. Drzwi wewnętrzne płycinowe jedno i dwu skrzydłowe. Pierwotnie system ogrzewczy kominowo-piecowy. (JB2025)

Park

Założenie dworsko ogrodowe w Rusi Starej zlokalizowane było przy szosie Sokoły – Wysokie Mazowieckie. Takt ten stanowił południowo-wschodnią granice założenia. Granice wschodnia stanowił żywopłot na skraju parku, tak też było od północy. Od zachodu granica biegła wzdłuż lokalnej polnej drogi. Założenie można było podzielić na dwie części: rezydencjonalno-parkową i gospodarczą. Część rezydencjonalna zajmowała środkową, wschodnią i północną rubież założenia. Centralna część założenia zajmował drewniany dwór ( nie ma opisów jego poprzednika) powstały w latach 1930/31. Wiodła do niego wysadzana lipami aleja, która kończyła się okrągłym podjazdem przed dworem. W sąsiedztwie dworu urządzone były klomby kwietne i strzyżone trawniki. Właściwy park o charakterze krajobrazowym znajdował się na północ i wschód od dworu. We wnętrzu parku były alejki spacerowe. W północnej części parku była sadzawka o kształcie wydłużonego prostokąta, wysadzana dookoła gęstym szpalerem lip. Na zachód od sadzawki biegł rów z wodą wzdłuż którego rosły drzewa. Na południe od tej części parku zlokalizowany był nieduży sad a w nim eliptyczna sadzawka. Południowo-zachodnią część założenia zajmowało podwórze gospodarcze. Tworzyły je budynki gospodarcze i inwentarskie luźno rozrzucone na dużym terenie. Najbliżej dworu znajdowała się drewniana stajnia w jednym rzędzie ze winiarnią. Za nimi był murowany spichlerz kryty gontem. Naprzeciwko spichlerza stała drewniana stodołą kryta słomą. Na południe od tych budynków stała drewniana obora. Ostatnim z budynków był drewniany czworak, który w zasadzie był już we wsi. Po IIWS park został zdewastowany, a większość starych drzew wycięta W 1977 roku zrujnowany budynek dworski i część parku kupiła od Państwowego Funduszu Ziemi osoba prywatna. Założenie zaczęło przybierać nowy kształt. Dwór pozostał w centrum układu. Przed gankiem w miejscu dawnego podjazdu zasadzono drzewa. Na północ od dworu urządzono warzywnik. Na północny- wschód od dworu teren dawnego ogrodu zajęła łąka. Na północny-zachód od dworu urządzony nowy sad a w nim wykopano nową, eliptyczną sadzawkę. (Jarosław Bochyński 2025)

Inne

Spichlerz.
Źródła:
Karta Zabytku Bolesław Gadawski
Ewidencja założenia dworsko-ogrodowego w Rusi Starej E. Korneluk, S. Kułak
dworypogranicza.pl
Zdjęcia z 1990 roku B. Gadawski i E. Korneluk