Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Tołoczki Wielkie
Województwo:podlaskie
Powiat:sokólski
Gmina:Kuźnica
Rodzaj obiektu:Dwór
Powiat:sokólski
Gmina:Kuźnica
Rodzaj obiektu:Dwór
Stan obecny
Własność prywatna. Wyremontowany przez nowych właścicieli po zakupie dworu w 2007 roku (2024)Historia
Osadnictwo na tym terenie rozpoczęło się w XVI wieku kiedy następują nadania ziemi bojarom litewskim. Tołoczki Wielkie powstały w wyniku rozdrobnienia majątku Molawica, należącego od początku XVI w. do bojarskiej rodziny Tołoczków (m.in. w 1558 r. do Marcina, a w 1715 r. do Mateusza Tołoczki). W XVI w. właścicielkami były także córki Marcina – Halszka Jakubowa Żelisławska i Hanna Krzysztofowa Sarnowska. Skutkiem podziału tego majątku było powstanie pomiędzy 1715 a 1775 r. trzech dworów, przy czym wszystkie nosiły nazwy Tołoczko, Tołłoczko lub Tołoczki. W 1775 r. odnotowano właścicieli dwóch pozostałych działów – byli to JMP Micuty i JMP P. Olizarowicz, sędzia ziemi grodzieńskiej. Siedziba nosząca dziś nazwę Tołoczki Małe pozostała w rękach rodziny Tołoczków (wzm. w 1838 r.) aż do 1880 r. Do kogo należały wówczas dzisiejsze Tołoczki Wielkie nie sposób obecnie ustalić. Jeszcze w 1794 r. dwa działy Tołoczek pozostawały w rękach Olizarowiczów i Micutów (nazywanych wtedy Micucinami). W 1804 r. wzmiankowany był Marcin von Novinsky, właściciel majątku dziedzicznego Tołoczki, a także wymieniono wtedy Antoniego Olizarowicza. W następnych latach Tołoczki Wielkie stały się własnością rodziny Gąsowskich (wzm. w 1838 r.), która w XIX w. przebudowała tę siedzibę.Przed przebudową istniał w Tołoczkach Wielkich klarowny, barokowy układ przestrzenny, składający się z drewnianego dworu, ustawionego frontem na północ w najwyższym punkcie wzniesienia. Przed dworem mieścił się prostokątny dziedziniec zamknięty zapewne od wschodu i zachodu dwiema oficynami i pełniący funkcje reprezentacyjne. Dziedziniec ten sąsiadował z położonym bardziej na północ dziedzińcem gospodarczym. Na południe od dworu rozciągał się tarasowy ogród ozdobny opadający do rzeki, w którego centrum, na osi dworu znajdowała się prostokątna sadzawka. Wnętrze ogrodu ograniczały dwie aleje lipowe – jedna oddzielająca część ozdobną od prostokątnego ogrodu użytkowego (zajmującego wschodnią część założenia), a druga przy drodze wiodącej do zabudowań od południa, a odchodzącej za rzeką od omijającej wzgórze drogi łączącej okoliczne wsie Poniatowicze i Parczowce. Do dziedzińca gospodarczego i dziedzińca przed dworem prowadziły też inne dwie, równoległe do siebie drogi, połączone z drogą do Poniatowicz i Parczowców. Ten klarowny układ przestrzenny wskazywał na co najmniej osiemnastowieczną metrykę kompozycji, która choć niezbyt wielka, miała jednak duże walory estetyczne, w tym ogród ozdobny, o którego wystroju niestety niewiele dziś wiemy, gdyż nie odnaleziono informacji historycznych na ten temat.
Dokonane w XIX w. przeobrażenia dotyczyły przede wszystkim zabudowań, bo zmiany w ogrodach następowały powoli i nie naruszały początkowo regularnego układu przestrzennego.
Na początku XIX w. wzniesiony został na miejscu starego nowy dwór, przed którym, na reprezentacyjnym dziedzińcu urządzono podjazd. Wokół tego dziedzińca wzniesiono stajnię z wozownią, piętrowy spichlerz i oficynę mieszkalną. Dziedziniec otoczono dookoła szpalerami kasztanowców i oddzielono od części gospodarczej żywopłotem. W części gospodarczej wybudowano najpierw nowe obory i stodołę, a w II połowie XIX w. także inne budynki. Sad zajmujący wschodnią część założenia, przecięty aleją lipową prowadzącą na dziedziniec przed dworem, otoczono żywopłotami z lilaków i leszczyn, posadzonymi równolegle do starych szpalerów drzew ozdobnych. W II połowie XIX w. wzniesiono także na zachód od dworu czworaki i towarzyszące im budynki gospodarcze. W ozdobnej części ogrodu zmiany wprowadzano sukcesywnie. Polegały one na likwidacji regularnej kompozycji i zmierzały do nadania ozdobnemu wnętrzu bardziej krajobrazowego charakteru. Nadal zamykała to wnętrze od zachodu lipowa aleja przy drodze do dworu, ale lipy tej alei od strony wschodniej systematycznie usuwano, a ich miejsce zajęła krótsza aleja obsadzona lilakami i prowadząca do wybudowanej w ogrodzie piwnicy – lodowni. Zmieniono też kształt sadzawki na bardziej owalny i obsadzono ją dookoła wierzbami, a także złagodzono skarpy tarasów. Do wnętrza ogrodu wprowadzono trawniki i swobodne nasadzenia drzew, krzewów i kwiatów. Nad rzeką pozostawiono kępy olsu, które stanowiły naturalną oprawę widoku rozciągającego się dworu na ogród, rzekę i okoliczne pola. Całość tej kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 7 ha.
Do 1848 r. Tołoczki Wielkie należały do Wiktora Gąsowskiego, a następnie dobra uległy podziałowi między jego żonę Olgę i dzieci. W 1856 r. ówczesna właścicielka Tołoczek i Andrzejewa podzieliła majątek między 11 członków swojej rodziny, ale po spłaceniu pozostałych spadkobierców faktycznie przejęli go jej dwaj synowie – Wojciech i Wiktor. W tym samym roku dokonali oni rozdziału Andrzejewa od Tołoczek, które przypadły Wojciechowi Gąsowskiemu. Po nim w 1890 r. majątek przejął jego syn Karol (ur. w 1849 r.), po którego śmierci w 1893 r. dobra uległy kolejnemu podziałowi, zatwierdzonemu w roku 1905. Wydzielono wtedy siódmą część gruntów na rzecz wdowy po Karolu – Józefy Gabrieli Gąsowskiej, a pozostałe części przyznano córkom – Paulinie Marii Kudrewiczowej i Marii Franciszce Denk. W 1922 r. znów podzielono Tołoczki miedzy Gabrielę Gąsowską (wzm. w 1928 r.), Marię Franciszkę Denk oraz Piotra Czepiela i Jana Biedzia. We dworze gospodarowali jednak wyłącznie Maria Denk i jej mąż Erich. Po nich przejął Tołoczki Wielkie S. Denk, który pozostawał właścicielem tej siedziby do 1944 r.
Lata międzywojenne, to okres gospodarczego upadku zadłużonego majątku, z którego stale wyprzedawano grunty. Fundusze ze sprzedaży pozwoliły jednak zbudować w latach 30. XX w. nowy, murowany dwór, ukończony w 1936 r. – modernistyczny budynek z elewacją główną w stylu dworkowym i tarasem od strony ogrodowej, wzniesiony na północ od starego dworu. Nieco później dobudowano do niego część kuchenną. Układ przestrzenny ogrodów nie uległ w tym czasie zasadniczym zmianom, dosadzono jedynie krzewów ozdobnych i wierzb wokół dziedzińca przed dworem.
W latach 1939-1941 kompozycja siedziby dworskiej w Tołoczkach Wielkich uległa znacznej dewastacji, m.in. usunięto wtedy wszystkie drzewa owocowe i część drzew ozdobnych. Później majątkiem administrowali Niemcy, a w latach 1944-1945 Powiatowy Urząd Ziemski w Sokółce oraz Komisja Fornalska. W 1945 r. majątek rozparcelowano, a w dworze umieszczono szkołę podstawową. Budynki gospodarcze sprzedano wtedy rolnikom, którzy rozebrali je na przełomie lat 40. i 50. Ogrody użytkowe podzielono na kilka działek – później powstały tam dwie zagrody chłopskie i agronomówka. Szkoła użytkująca dwór i ogród ozdobny do lat 70. XX w,. bardzo zdewastowała teren.
Po II WŚ majątek 16 sierpnia 1944 roku został protokolarnie przejęty od Armii Czerwonej. W latach 1944 – 45 majątek był administrowany przez Państwowy Fundusz Ziemi w Sokółce. W majątku pozostało pięciu pracowników, którzy zgodzili się pracować „na państwowym”. Z zachowanego spisu majątku wynika że zabudowania w zasadzie nie uległy zniszczeniu w czasie działań wojennych.
15 stycznia 1945 roku dokonana no parcelacji majątku. We dworze zorganizowano szkołę podstawową ( dotrwała do lat 70. XX wieku). Zabudowania gospodarcze mimo ich dobrego stanu zostały rozebrane na przełomie lat 40. 50. XX wieku. (Jarosław Bochyński 2024)
Opis
.Dwór pobudowany w centralnej części założenia dworsko-ogrodowego, na wzgórzu otoczonym z dwóch stron rzeczką Przerwą i wpadającymi do niej strumieniami.Stan prze remontem w XXI wieku:
Murowany z cegły ceramicznej, na fundamencie z kamienia polnego i cegły ceramicznej. Współczesna dobudówka z cegły silikatowej. Parterowy z użytkowym poddaszem , częściowo podpiwniczony, na cokole. Budynek główny nakryty dachem 2-spadowym z 1- i 2-osiowymi lukarnami w obu połaciach dachowych. Dobudówka nakryta dachem pulpitowym. Stropy drewniane, belkowe, w sieni z podsufitką z desek sfazowanych, w części parteru oraz na poddaszu powały wtórnie obite płytami pilśniowymi, w pozostałych pomieszczeniach na parterze - tynk na drankach.
Więźba dachowa drewniana, krokwiowo-jętkowa ze stolcami, dach poszyty dachówką ceramiczną, na dobudówce - cementową i eternitem. Stolarka okienna i,drzwiowa drewniana, okna ościeżnicowe, drzwi konstrukcji ramowo-płycinowej. Ściany wewnętrzne tynkowane, podłogi na legarach, deskowe. Schody wewnętrzne drewniane, na belkach policzkowych, 2-biegowe, z zakrętem i podestem, drewnianą, ażurową balustradą. Schody zewnętrzne i taras - betonowe.
Rzut na planie wydłużonego prostokąta, z kwadratowa małą dobudówką od strony zachodniej, mieszczącą ganek oraz tarasem na planie prostokąta przy elewacji pd.
Bryła prostopadłościenna nakryta wysokim dachem 2-spadowym z naczółkami. Przy elewacji zach. elewacji dawna kuchnia parterowa, prostopadłościenna, nakryta dachem pulpitowym i z parawanowymi ściankami. W obu połaciach dachowych lukarny: w północnej 1-oeiowa nakryta
dachem 2-spadowym i w elewacji południowej trzy lukarny 2-osiowe, każda nakryta dachem 2-spadowym. (JB 2024)
Park
Park z XVIII w.,barokowy, tarasowy, ozdobno-użytkowy, powstały zapewne w XVIII w., noszący ślady krajobrazowych przekształceń w wyniku dziewiętnastowiecznej przebudowy.Do lat 80. XX w. przetrwały tylko szczątki dawnej kompozycji. Oprócz dworu zachowały się: sieć dróg dojazdowych, sadzawka ogrodowa, szpalery lilaków i leszczyn wokół sadu i obu dziedzińców, wnętrza po ogrodach oraz fragmenty skarp, kilka starych wierzb nad sadzawką i dwa stare drzewa na dziedzińcu. Mimo zniszczeń nadal był to obiekt powiązany z krajobrazem widokami. (JB 2024)
Inne
Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko ogrodowego w Tołoczkach WielkichEwa Narolewska Karta zabytku
portal isokolka.eu
www.ogrodowy.minigo.pl – artykuł Tołoczki Wielkie Ewa Bończak-Kucharczyk, Józef Maroszek
Zdjęcia z 1980 roku Andrzej Zawistowski
Zdjęcia z 1999 roku Jerzy Tołłoczko
Zdjęcia współczesne portal isokolka.eu
Komentarze
Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.