Szczyty - Nowodwory

Stan obecny

Dwór zamieszkały przez pana Tymoszyckiego spadkobiercę właścicieli. W planach remont. (2011)

Historia

Folwark i młyn w Nowodoworach powstały w wyniku wyodrębnienia się tego majątku przed 1635 r. ze starszej włości – DzięciołowoW latach 1635-1644 Nowodwory należały do Jana Tołwińskiego, a w latach 1673 i 1674 zapewne do Szlichtyngów. Przed 1725 r. prawem zastawu posiadł je Jan Klemens Branicki, który w 1737 r. nabył je na własność od Adama Lewickiego.
W 1759 r. dobra Nowodwory przeszły na własność pułkownika Andrzeja Węgierskiego (zm. przed 1772 r.), dotychczasowego dzierżawcy, związanego z dworem hetmana. Po nim dobra przejął jego syn Jan Walenty (zm. w 1797 r.), szambelan nadworny króla Stanisława Augusta, ożeniony z Pelagią z Karwowskich, znany jako fundator pięciu cerkwi, w tym jednej we wsi Szczyty Dzięciołowo. Usynowił on w 1796 r. Antoniego Wiewiórowskiego, syna swojego przyjaciela Tomasza Wiewiórowskiego, właściciela Dzięciołowa. Chociaż Walenty Węgierski zapisał Antoniemu Wiewiórowskiemu cały swój majątek, to jednak do 1832 r. władał majątkiem Nowodwory zmarły bezdzietnie Karol Węgierski, syn Ignacego, marszałek powiatu bielskiego. Antoni Wiewiórowski podzielił majątek między swoich synów. Szczyty Nowodwory otrzymał wówczas Karol (ur. w 1814 r.). Za jego czasów wzniesiono nowy, drewniany dwór , ale wcześniejszy barokowy układ siedziby został zachowany i jego trwałość podtrzymały nowe nasadzenia uzupełniające stare szpalery i aleje. Wymianie uległy natomiast budynki w części gospodarczej. Po śmierci Karola Wiewiórowskiego w 1868 r. Szczyty Nowodwory przejął jego syn Stefan, który w roku 1879 odsprzedał je swemu stryjecznemu bratu Józefowi Antoniemu Wiewiórowskiemu z Dzięciołowa, synowi Adolfa. Po śmierci Józefa Antoniego Wiewiórowskiego w 1909 r. majątek został podzielony między jego syna i pięć córek, przy czym siedzibę w Nowodworach otrzymały dwie z córek – Olga, po mężu Antychowicz i Wiera, po mężu Tymoszycka. Podzielono więc między nie także dwór, zbudowania gospodarcze i ogrody, co zapoczątkowało upadek założenia. Te niekorzystne dla dawnej kompozycji przekształcenia kontynuowali spadkobiercy Tymoszyckiego i Jerzego Antychowicza – Borys Antychowicz i Włodzimierz Tymoszycki.
W okresie II wojny światowej zniszczone zostały wszystkie, oprócz dworu, stare budynki, wycięto wiele drzew i zlikwidowano część sadów. Doszło wtedy do całkowitego zniszczenia dawnej kompozycji zachodniej i południowej części założenia.

Opis

Drewniany dwór z 1 poł. XIX w. Parterowy dwór z użytkowym poddaszem zbudowano na planie prostokąta, fasadę wyróżnia trójosiowy ganek mieszczący główne wejście. Powyżej ganku widoczna jest facjatka. Dwór nakryty jest czterospadowym dachem. Ganek zdobi niewielki, wycięty w drewnie gzyms, w postaci wzoru przeplatających się półokręgów. Elewacje główna i ogrodowa są symetryczne, posiadają po jedenaście osi. Okna posiadają prostokątne, profilowane opaski i okiennice.

Park

Ogród dworski – barokowy, kwaterowy, o przewadze funkcji użytkowych, powstały po 1737 r. na miejscu wcześniejszego folwarku
Powstanie w Nowodworach barokowej kompozycji dworsko-ogrodowej przypisać należy działaniom Jana Klemensa Branickiego. Centralnym punktem tej kompozycji był drewniany dwór wzniesiony na niewielkim wzgórku, na północ od strumienia i stawu, ustawiony frontem na wschód w kierunku oddalonej o niespełna 1,5 km wsi i cerkwi. Przed dworem przebiegała prosta aleja przy drodze do Orli, która stała się odtąd jedną z osi kompozycyjnych założenia. Przecinała ona dziedziniec, po którego bokach stały dwie dworskie oficyny. Na ten dziedziniec wbiegała też droga od strony wsi i cerkwi, krzyżująca się z nową aleją, poprowadzoną do Dzięciołowa po granicy kompozycji i stanowiącą teraz reprezentacyjny dojazd od traktu bielskiego. Na południe od dziedzińca przed dworem usytuowano część gospodarczą założenia, sąsiadującą z młynem i stawami. Ogrody, głównie owocowe, znajdowały się na zachód od dworu i zabudowań gospodarczych. Zajmowały one prostokątny teren podzielony drogami i szpalerami drzew na regularne kwatery. Oś główną podkreślała tam droga biegnąca do dworu, a oś poprzeczną podkreślała inna droga, prostopadła do osi głównej i wybiegająca na groblę między stawami, które powstały po przebudowie jednego ze stawów młyńskich i zamykały ogród od południa. Całość była przykładem późnobarokowej kompozycji kwaterowej, o przewadze funkcji użytkowych, jednak porządnie rozplanowanej oraz z towarzyszącą siedzibie zielenią ozdobną alei i szpalerów. w części gospodarczej.
Po śmierci Karola Wiewiórowskiego w 1868 r. Szczyty Nowodwory przejął jego syn Stefan, który w roku 1879 odsprzedał je swemu stryjecznemu bratu Józefowi Antoniemu Wiewiórowskiemu z Dzięciołowa, synowi Adolfa. Józef Wiewiórowski dokonał w Nowodworach wielu zmian.
Wokół dworu oraz podjazdu, który zajął teraz teren dziedzińca przed dworem, posadzono wówczas drzewa i krzewy różnych gatunków. Dosadzono też drzew przy drogach. Wzniesiono nowe budynki gospodarcze, zarówno na terenie starej części gospodarczej, jak i w nowym miejscu, na południe od stawów, gdzie umieszczono stajnie, chlewnie i obory. Takie odsunięcie hodowli dalej od dworu wpłynęło na zwiększenie estetyki ogrodów. Jednocześnie ogrodzono założenie od frontu murowanym parkanem z bramą na osi dworu. Po tych zmianach założenie zajmowało teren o powierzchni około 9,5 ha.
Po śmierci Józefa Antoniego Wiewiórowskiego w 1909 r. majątek został podzielony między jego syna i pięć córek, przy czym siedzibę w Nowodworach otrzymały dwie z córek – Olga, po mężu Antychowicz i Wiera, po mężu Tymoszycka. Podzielono więc między nie także dwór, zbudowania gospodarcze i ogrody, co zapoczątkowało upadek założenia
Nowi właściciele starali się bowiem od siebie odgrodzić, czego wynikiem była likwidacja podjazdu, przeprowadzenie prostej drogi do dworu (później obsadzonej szpalerem klonowym), poprzedzielanie terenu licznymi prowizorycznymi ogrodzeniami, zanik części dawnych dróg ogrodowych, przeprowadzenie drogi do nowej części gospodarczej tak by omijała od wschodu część starą, wzniesienie czworaka na południe od dworu i likwidacja części podziałów ogrodu na kwatery.
W okresie II wojny światowej zniszczone zostały wszystkie, oprócz dworu, stare budynki, wycięto wiele drzew i zlikwidowano część sadów. Doszło wtedy do całkowitego zniszczenia dawnej kompozycji zachodniej i południowej części założenia, co ułatwiło powojenne upodobnienie dawnej siedziby dworskiej do gospodarstwa chłopskich.
Mimo tak wielu zniszczeń i przekształceń, a także wzniesienia w okresie powojennym nowych budynków gospodarczych w sąsiedztwie dworu, Nowodwory zachowały do lat 80. XX w. część dawnego układu przestrzennego. Oprócz dworu, przetrwały do tego czasu otoczone starymi szpalerami lipowymi wnętrza dawnego ogrodu sąsiadujące z dworem, które były w tym czasie wypełnione sadem. Zachowały się też stawy ogrodowe, główne drogi dojazdowe, ślady po niektórych drogach spacerowych oraz część nasadzeń przy dworze, drogach dojazdowych, w rejonie dawnego dziedzińca i wokół stawów. Przetrwały także resztki murowanej bramy wjazdowej i gruzy po niektórych dawnych budynkach gospodarczych. (JB 2024)

Inne

Spichlerz.
Źródła:
http://www.ogrodowy.minigo.pl – artykuł Ewy Bończak-Kucharczyk i Józefa Maroszka
zdjęcie 1989 Piotr Mastalerz