Skatalogowanych zabytków: 11435
Zarejestruj się

Supraśl

Województwo:podlaskie
Powiat:białostocki
Gmina:Supraśl
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół:pałacowy Buchholtza, XIX-XX w.
Obiekt:pałac, nr rej.: 175 z 3.11.1960

Stan obecny

Obecnie siedziba Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych im. Artura Grottgera. W lecie 2021 remont elewacji.

Historia

Supraśl zaczął szybko się rozwijać po 1834 roku, kiedy to przypływ fabrykantów spowodował konieczność przekształcenia niewielkiej dotychczas osady w ośrodek przemysłu włókienniczego. Kompozycja miasta, w tym wytyczenie głównych ulic, placów i parceli to wynik działalności Wilhelm Zacherta – od 1836 r. dzierżawcy Supraśla. Zachował się plan miasta z 1892 r. dokładnie obrazujący regularność tej kompozycji, w której wyraźnie widoczny jest zamknięty układ przestrzenny ogrodu przylegającego do zabudowań otaczających plac targowy. Pałac wzniesiony został według projektu nieznanego architekta dla Adolfa Buchholtza juniora. Jego ojciec, również Adolf, przyjechał z Łodzi do Supraśla w 1837 r., aby przy targowym rynku zbudować niewielką fabryczkę sukna i kortów. Był to – jak na owe czasy – nowoczesny zakład przemysłowy, wyposażony w maszyny najnowszej generacji, kiedy więc w roku 1877, a potem w latach 1883-1885 Białostocczyznę nawiedził kryzys ekonomiczny i spowodował upadek supraskiego przemysłu, fabryka Buchholtza wyszła z niego obronną ręką i w ostatniej dekadzie XIX w. stała się nawet największym zakładem przemysłowym w okręgu białostockim. Nie znana jest data śmierci Adolfa Buchholtza seniora, wiadomo natomiast, że jego najstarszy syn przejął po nim majątek przed rozpoczęciem budowy pałacu. Urodził się w 1847 r. prawdopodobnie w dworze odkupionym od Wilhelma Zacherta. Był to dość duży, murowany budynek i Buchholtz junior mieszkałby w nim zapewne jeszcze długie lata, gdyby nie poprosił o rękę córki bogatego łódzkiego przemysłowca, Karola Scheiblera. Nim otrzymał zgodę na ożenek, rodzice Adeli Marii zjawili się w Supraślu, aby sprawdzić w jakich warunkach będzie mieszkała ich córka. Lustracja nie wypadła po myśli narzeczonego. Dowiedział się, że jeśli chce mieć za żonę Scheilblerównę, musi najpierw wybudować dla niej pałac. Budowa trwała 13 lat. Jeszcze przed jej zakończeniem, a więc przed 1903 rokiem, panna Scheiblerówna stała się panią Buchholtzową. Adolf Buchholtz nie cieszył się długo młodą żoną i nowym pałacem. Kiedy pewnego dnia, w końcu 1903 lub na początku 1904 r. przejeżdżał koło supraskiego klasztoru, wystraszone czymś konie poniosły i wywróciły powóz. Na nic się zdała interwencja lekarzy, poważnie poturbowany niefortunny woźnica zmarł po kilku dniach. Został pochowany na cmentarzu ewangelickim w Supraślu. Wdowa nie kontynuowała działalności męża, dobrze prosperującą fabrykę sprzedała w 1910 r. Samuelowi Cytronowi. Jedyna córka Adeli i Adolfa Buchholtzów, Maria, wyszła za mąż za fabrykanta Karola Geyera i przeniosła się do Łodzi.
We wrześniu 1939 r. do Supraśla wkroczyli żołnierze Armii Czerwonej i oczywiście rozkradli i zniszczyli pozostawione przez dawnych właścicieli umeblowanie. a dwa lata później przejęli go Niemcy, którzy w jego podziemiach urządzili więzienie. Gdy Rosjanie pojawili się tu po raz drugi w 1944 r., nie mieli już czego kraść, więc zdewastowali wyposażenie techniczne pałacu. Od całkowitego zniszczenia uratowało dawną rezydencję Buchholtzów przeznaczenie jej po wojnie na szkołę. Szczególnie dobrym posunięciem było przeniesienie z Białegostoku w 1959 r. Liceum Sztuk Plastycznych im. Artura Grottgera. 1.02.1978 zapadła decyzja o modernizacji pałacu: głównym wykonawcą była Pracownia Konserwacji zabytków w Białymstoku W latach 1979-1981 wykonano zabezpieczenie dachu i prace budowlane. W tym czasie i w latach następnych prowadzono prace konserwatorskie: 1981 - wykonanie schodów marmurowych, renowacja stolarki drzwiowej zewnętrznej , wykonanie balustrady klatki schodowej í balustrady na dachu, konserwacja polichromii ścian i sufitów przez, wykonanie prac wykończeniowo-adaptacyjnych wieży. Prace budowlane zakończono 1.08.1981 /uzupełnienie i naprawa murów zewnętrznych, wymiana stropów podbicie fundamentów i wykonanie izolacji/. W 1982 roku prowadzono prace przy odwodnieniu terenu i wykończeniu pi nic. W 1985 roku prowadzono prace konserwatorskie przy elewacjach /dezynfekcja partii zawilgoconych, odsolenie, , impregnacja i konserwacja rzeźb/ W tym samym roku przystąpiono do remontu skrzydła bocznego: wymiana stropów, posadzek, stolarki, tynków. Prace zakończono 23.06.1986. W latach 1984-88 prowadzono renowację zabytkowego ogrodzenia metalowego Kolejne kompleksowe prace konserwatorskie we wnętrzach korpusu głównego pałacu rozpoczęto latem 2013 r. Prace obejmowały hall trzech kondygnacji wraz z przedsionkami na parterze i łącznikiem pierwszego piętra , pozostałą część klatki schodowej, a także na pierwszym piętrze: salon , dawną bawialnię i buduar oraz pomieszczenia parteru: kancelarię, gabinet, przyległą salę i, po przeciwnej stronie hallu, pomieszczenie od frontu, przyległe do biblioteki. Pracom konserwatorskim poddano także stolarkę drzwiową wymienionych pomieszczeń i obydwa drewniane przepierzenia hallu oddzielające przedsionki. W 2021 remont elewacji. (Jarosław Bochyński 2025)

Opis

Położony na prawym, wysokim brzegu rzeki Supraśli, na wyodrębnionym terenie, ściśle związanym z regularną, klasycystyczną kompozycją nowo zakładanego miasta przemysłowego. Pałac stanowi główną budowlę zespołu pałacowo-parkowego Buchholtzów, usytuowany; w parku, na wschód od koniuszni i stróżówki. Murowany z cegły. Tynkowany. Elewacje z dekoracją wykonaną w narzucie. Mury piwnic ceglane. Dach obity blachą miedzianą. Nad piwnicami w części wschodniej sklepienie ceglane, nad pozostałymi pomieszczeniami we wszystkich kondygnacjach stropy drewniane wzmocnione stalowymi belkami. Więźba dachowa drewniana, krokwiowa. Schody jednobiegowe ze spocznikami. Stopnie z białego marmuru z żeliwnymi płytkami czołowym. Poręcz drewniana. Balustrada met lowa. Stolarka drewniana. Okna prostokątne, 2-skrzydłowe z prostokątnym nadślemieniem oraz 2-skrzydłowe z półkolistym nadślemieniem. Drzwi prostokątne, klepkowe i płycinowe. Rzut: w kształcie litery "L" z prostokątną-przybudówką przylegającą od zach. do płn.-zach. narożnika skrzydła bocznego. Układ wnętrza w korpusie 2-traktowy z sienią na osi poprzecznej i pomieszczeniami usytuowanymi po obu stronach hallu, w dwutrakcie. W skrzydle bocznym układ jednotraktowy. Pałac złożony z korpusu głównego oraz skrzydła bocznego dostawionego do korpusu pod kątem prostym. Oba budynki 2-kondygnacyjne, podpiwniczone, nakryte dachami mansardowymi. W miejscu złączenia korpusu i skrzydła 4-kondygnacyjna wieża nakryta dachem 4-spadowym. Przybudówka parterowa nakryta dachem płaskim.
Elewacje:- korpus główny:
Południowa /frontowa/ - 2-kondygnacyjna, 7-osiowe, na cokole. Kondygnacje rozdzielone wydatnym, profilowanym gzymsem i takimż zwieńczone. Flankowana lizenami, akcentowana na osiach drugiej i szóstej płaskimi ryzalitami. Na osi środkowej balkonowy portyk, w I kondygnacji wsparty na dwóch parach filarów z głowicami, w kondygnacji II między filarami kolumny z głowicami. Para drzwi balkonowych w III kondygnacji w facjacie, ujęta w obramienie architektoniczne. Facjata zakończona szczytem architektonicznym z blendą okienną ujętą w parę pilastrów i wolut, zakończona trójkątnym szczytem. Kondygnacja I boniowana, w II okna flankowane parą półkolumn, nad nimi fryz z dekoracją roślinno-groteskową i gzyms kostkowy. Na osi drugiej i szóstej fryz przerwany balkonami w formie półmuszli, z maszkaronami na wysokości fryzu i analogicznymi w narożach budynku. Drzwi balkonowe w facjacie ujętej w architektoniczne obramienie, zakończonej trójkątnym szczytem, w polu którego głowa kobiety, zwieńczonym żeliwną sterczyną. Nad pozostałymi oknami facjatki nakryte hełmami.
Północna -2-kondygnacyjna, 5-osiowa, akcentowana na osi środkowej płaskim ryzalitem, flankowana od zachodu lizeną zakończoną maszkaronem. Kondygnacja I boniowana, z wejściem na osi środkowej poprzedzonym podestem ze stopniami, ograniczonym metalową kratą między murowanymi słupkami. Drzwi 2-skrzydłowe, przeszklone, z tondem z maszkaronem w dolnej płycinie. W drugiej kondygnacji nad wejściem 3 okna przedzielone półkolumnami. Nad oknami fryz z dekoracją roślinne-groteskową. Oś środkową wieńczy facjatka z oknem w architektonicznym obramieniu, nad nią szczyt z tondem. Pod oknami I kondygnacji płyciny z rautami, w II kondygnacji okna ujęte w pary półkolumn zakończonych trójkątnym szczytem. W dachu na osiach facjatki nakryte hełmami zwieńczonymi żeliwnymi sterczynami. Wschodnia - 2-kondygnacyjna, 3-osiowa, na cokole, flankowana lizenami zakończonymi maszkaronami, akcentowana na osi środkowej płaskim ryzalitem. Na dwóch kolejnych osiach od płd. w obu kondygnacjach blendy okienne Kondygnacja I boniowana z płycinami w formie rautów pod oknami. W kondygnacji II okna ujęte w półkolumny, pod oknami płyciny z wieńcem laurowym i kwiatami słonecznika. Nad oknami skrajnymi szczyty trójkątne, nad środkowym półkolisty. Elewacja zakończona fryzem z dekoracją roślinno-groteskową, gzymsem kostkowym i profilowanym wieńczącym. W dachu na osiach okien facjatki, na osiach skrajnych nakryte hełmami, na osi środkowej w architektonicznym obramieniu, zakończonym trójkątnym szczytem z głową kobiety w polu zwieńczonym żeliwną sterczyną.
Elewacja zachodnia – analogiczna.
Skrzydło boczne:
elewacja wschodnia - 2-kondygnacyjna, 8-osiowa na cokole. Na osiach trzeciej i szóstej licząc płd. płaskie ryzality. Kondygnacja I boniowana, w drugiej okna ujęte w parę półkolumn. Powyżej fryz wyłamujący się nad oknami półkoliście, a w ryzalicie płd. trójkątnie. Nad gzymsem na szerokość ryzalitu fryz roślinny. Ryzalit kończony facjatą nakrytą ściętym daszkiem ostrosłupowym, w niej okno ujęte w parę pilastrów z głowicami, nad nimi gzyms wyłamany półkoliście, w polu półkola wachlarz, W ryzalicie na osi trzeciej od płn. w I kondygnacji wejście: parra drzwi w półkolistej arkadzie. W podłuczu arkady wić roślinna, w centrum duży, stylizowany paw. Nad wejściem miedzy oknami para okien oświetlających klatkę schodową. Okna w II kondygnacji ujęte w półkolumny, nad nimi trójkątny szczyt. Pod gzymsem wieńczącym fryz roślinny przerywany czterema wspornikami podtrzymującymi gzyms. Nad ryzalitem facjata z oknem ujętym parą pilastrów, po bokach których wolty, wyżej gzyms, nad nim w kwadratowym podwyższeniu tondo, nad nim trójkątny szczyt
elewacje zachodnia - 2-kondygnacyjna, z parterową przybudówką w części płn., na cokole. W I kondygnacji elewacja 3 –osiowa.. Na osi skrajnej płd. okno, na przeciwległym krańcu elewacji drzwi, na osi skrajnej płn. boniowana przybudówka o narożach spiętych lizenami z oknem od strony zach., od strony płd. para drzwi i okno. W II kondygnacji 3 blendy okienne zamknięte półkoliście, ujęte w półkolumny, w dwóch z nich okulusy umieszczone w półkolach. W dachu trzy facjatki w regularnych odstępach, z oknami ujętymi w parę listew zakończonych maszkaronami, w połowie wysokości rozetki. Facjatki zwieńczone sterczynami.
elewacja płn. - 2-kondygnacyjna, jednoosiowa na cokole. Kondygnacje rozdzielono gzymsem. Kondygnacja I boniowana, rozciągnięta horyzontalnie o ścianę przybudówki oddzielonej lizeną. W kondygnacji I na osi okno w drugiej kondygnacji płaski boniowany ryzalit w nim półkolista nisza, w której jest balkonik w formie odwróconego dzwonu. Nad niszą trójkątny szczyt zawieszony na wspornikach w formie ostrosłupów. W dachu facjatka ujęta parą lizen, po bokach których woluty. Nad lizenami gzyms i półkolisty szczyt z półmuszlą
elewacja południowa - 2-kondygnacyjna, ślepa. Narożnik ujęty parą lizen zakończonych maszkaronami. Kondygnacja I boniowana, oddzielona od drugiej gzymsem. W drugiej kondygnacji płaska, prostokątna tablica, nad nią gzyms przerwany płaskorzeźbą – głowa kobiety z koroną na głowie. W dachu facjatka .
Wieża – na planie kwadratu, 4 - kondygnacyjna nakryta dachem 4-spadowym. Kondygnacja I boniowana, druga gładka zakończona fryzem o motywie roślinno-groteskowym, trzecia - ślepa, czwarta z oknami w uszakowym obramieniu . (JB2025)

Park

Park – eklektyczny ogród , z elementami secesyjnymi, powstały po 1834 r. wraz z rozwojem klasycystycznej kompozycji miasta, na początku XX w. rozbudowany i przekomponowany. Całość kompozycji przebudowanej po 1905 r. zajmowała około 1,5 ha. Część ozdobną przekomponowano wówczas w duchu secesyjnym i była to jedyna tego rodzaju kompozycja na terenie województwa, mieszcząca się obok obszernego pałacu wzniesionego przez Bucholtzów, stajni i portierni. Jej cechą charakterystyczną był skomplikowany układ dróg o płynnych kształtach oraz bujna, różnogatunkowa roślinność (później zniekształcona przez kolejne nasadzenia). W wyniku rozwoju tych form roślinnych ogród wydawał się później przeładowany formami roślinnymi zebranymi na zbyt małym dla nich terenie, jednak (zwłaszcza na początku) posiadał wiele uroku i kameralny nastrój. Przed pałacem umieszczono podjazd na terenie wydzielonym z części rynku. Kompozycję urozmaicały dwie rzeźby – jedna na podjeździe, a druga w ogrodzie – oraz metalowa altana ogrodowa. Na przylegającej pierwotnie do ogrodu od strony zachodniej działce (teraz do niego przyłączonej) założono regularne sady i warzywniki, kontrastujące formą z częścią ozdobną. Na wschód od ogrodu ozdobnego, za drogą, mieściły się inne budynki wchodzące w skład tej rezydencji – mieszkalne i gospodarcze. Pałac i ogród, częściowo zniszczone w czasie II wojny światowej, zostały następnie odrestaurowane i umieszczono w ich siedzibę Państwowego Liceum Technik Plastycznych w Supraślu. Jeszcze w końcu lat 70. XX w. ogród posiadał dobrze zachowane drogi, rzeźby i ogrodzenia oraz przekształcony podjazd. Rosło tu wówczas 61 gatunków i odmian drzew i krzewów ozdobnych, chociaż w części były to nasadzenia nowe, wprowadzone przez szkołę. Remont pałacu, dokonany w latach 80. XX w. spowodował, niestety, znaczną dewastację ogrodu, zniszczenie części roślin, zanik części dróg ogrodowych, zniszczenie rzeźb. Mimo to pozostało tu wiele starych drzew (klonów, lip drobnolistnych i szerokolistnych, wiązów szypułkowych i polnych oraz kasztanowców), sadzonych w wieku XIX i na początku wieku XX. Wśród nich wyróżniał się okazały klon srebrzysty rosnący w centrum ogrodu. Na uwagę zasługiwała też w tym czasie różnorodność gatunków krzewów ozdobnych. (JB2025)

Inne

Stróżówka (1910-1920), wozownia (1903).
Ogród, nr rej.: 176 z 7.11.1960
Stajnia-wozownia, nr rej.: 754 z 16.09.1992
Stróżówka, nr rej.: 754 z 16.09.1992

Źródła:
www.ogrodowy.minigo.pl artykuł Ewy Bończak-Kucharczyk i Józefa Maroszka
Karta zabytku – Zofia Cybulko
dworypogranicza.pl


Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.