Supraśl - Pałac Archimandrytów

Stan obecny

5 października 2006 roku w odbudowanym Pałacu Archimandrytów otwarto Muzeum Ikon, Oddziału Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. W muzeum obejrzeć można m.in. ikony związane z Chrystusem, Matką Boską, z 12 najważniejszymi świętami cerkiewnymi. Najstarsze z prezentowanych ikon pochodzą z XVIII wieku. Od 2014 roku w pałacu umieszczono również Muzeum Sztuki Drukarskiej i Papiernictwa. Powstało dzięki pasjonatom starych drukarskich maszyn, i to właśnie pasjonaci oprowadzają po Muzeum. Można tu zobaczyć jak na przestrzeni lat zmieniały się sposoby druku, można samodzielnie wykonać kartkę papieru czerpanego, wydrukować tekst starymi technikami. (JB2025)

Historia

Pałac Opatów (Pałac Archimandrytów) –stanowi część Monasteru Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Jana Teologa. Pałac wzniesiono prawdopodobnie w latach 1645–1652, za czasów archimandryty ławry Supraskiej Aleksandra Dubowicza.. Zbudowano go w stylu późnego renesansu, natomiast wnętrza pałacowe posiadały charakter barokowy. W budynku pałacowym mieściły się nie tylko komnaty opatów, ale i pomieszczenia drukarni, biblioteki, archiwum, cele bibliotekarza i nadzorcy oficyny wydawniczej, refektarz, kuchnia oraz kaplica z wnętrzem wysokim na trzy kondygnacje. W latach 1795–1807 po III rozbiorze Polski pałac wraz z klasztorem znalazł się w Prusach Nowowschodnich, w tym czasie pałac był siedzibą biskupstwa unickiego a klasztor zajmowali bazylianie. Na mocy decyzji rządu Prus majątek klasztoru został skonfiskowany, a w wyniku pokoju w Tylży w 1807 roku cały obwód białostocki wcielono do Imperium Rosyjskiego. Po opanowaniu Supraśla i klasztoru przez Rosjan pałac opatów zajęło wojsko carskie przeznaczając go na skład amunicji i lazaret.
W 1833 roku przemysłowiec Wilhelm Fryderyk Zachert wydzierżawił, a później wykupił 2/3 zabudowań klasztornych wraz z pałacem opatów i przeniósł tu ze Zgierza fabrykę sukna. W 1836 roku zakon bazylianów został skasowany a mnisi z ławry Supraskiej siłą zostali podporządkowani Cerkwi prawosławnej. Na mocy wyroku Wileńskiej Zjednoczonej Izby Sądu Cywilnego i Karnego w 1883 właścicielem pałacu opatów i południowego skrzydła pobazyliańskiego klasztoru został Wilhelm Zachert. Po śmierci Zacherta w 1885 w Berlinie pałac, jak i pokaźny majątek po nim odziedziczyła jego żona Józefina znana z dobroczynnej działalności na rzecz mieszkańców Supraśla, a po jej śmierci w 1923 roku pałac przypadł bratankowi jej męża Konstantemu Ernestowi Zachertowi.
We wrześniu 1939 roku na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow do Supraśla wkroczyli sowieci a właściciele pałacu Konstanty Zachert wraz z żoną Heleną z Czarnowskich uciekli do Rosoch koło Rawy Mazowieckiej. Podczas trwania II wojny światowej pałac na przemian był grabiony i dewastowany to przez Rosjan to przez Niemców. Także w wyniku działań tych pierwszych pałac spłonął. Po wojnie w 1955 roku do odbudowanych budynków klasztornych wprowadziła się Szkoła Mechanizacji Rolnictwa. Sama odbudowa pałacu trwała kolejne dziesięciolecia. W 1973 roku refektarz i kaplicę pałacową przekazano Muzeum Okręgowemu w Białymstoku, obecnie Muzeum Podlaskie. Pałac opatów po opuszczeniu go przez Zespół Szkół Mechanizacji Rolnictwa stał się własnością Klasztoru Męskiego Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, restytuowanego w 1989 roku przez Sobór Biskupów Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Polsce, ale pieczę nad znajdującym się w nim punktem muzealnym nadal sprawuje Muzeum Podlaskie w Białymstoku. W 2006 roku w kilku pomieszczeniach pałacowych zostało otwarte Muzeum Ikon.

Opis

Pałac jest budowlą murowaną z cegły, otynkowaną, pokryta dachówką. Budynek częściowo podpiwniczony. Korpus główny trójkondygnacyjny z dwoma ryzalitami pomiędzy którymi jest loggia. Skrzydła boczne dwukondygnacyjne, nierównej długości – północne krótsze, południowe dłuższe wiążące się ze skrzydłem południowym klasztoru (także komunikacyjnie przez korytarz-krużganek). Układ wnętrz zróżnicowany: część środkowa korpusu jest jednotraktowa z korytarzem od strony dziedzińca; skrzydła są dwutraktowe z korytarzem pomiędzy traktami. Wejście główne w części środkowej od zachodu. Elewacje zewnętrzne: Naroża części centralnej korpusu z ryzalitami, ujęte w narożach wydatnym boniowaniem, analogiczne elementy boniów we fryzie podokapowym. Pomiędzy ryzalitami od wschodu dwukondygnacjowa loggia w parterze wsparta na trzech arkadach filarowych o łuku półkolistym, na piętrze zadaszenie wsparte na słupach. Wyjścia ujęte w skromne portale. Elewacja od zachodu o podziałach pilastrowo-ramowych. Okna części centralnej w obramieniach uszatych. Elewacje skrzydeł znacznie uboższe, ujęte pilastrami w narożach, rozdzielone między kondygnacjami prostym gzymsem opaskowym Dachy na poszczególnych członach oddzielne, wielospadowe, na skrzydłach nieco wyższe od korpusu głównego. Na osi dachu części środkowej od zachodu lukarna w ozdobnym obramieniu. ze spływami wolutowymi ,nad skrzydłami lukarny skromniejsze. (Jarosław Bochyński 2025)

Park

Początki klasztoru sięgają 1500 r. Aż do końca XVII w. osada klasztorna, składająca się wówczas z dwóch cerkwi, zabudowań klasztornych i gospodarczych, pustelni, stawów oraz prawdopodobnie ogrodów warzywnych, nie posiadała ogrodu ozdobnego. Dopiero na przełomie XVII i XVIII w. urządzono w Supraślu kwaterowy ogród ozdobny powiązany z nowo wzniesionym kompleksem zabudowań klasztornych oraz z obszernym ogrodem użytkowym. Kwaterowe ogrody klasztorne założono według wzorców zachodnioeuropejskich i na tle innych pustelniczych monastyrów funkcjonujących na wschodnich obszarach rzeczpospolitej stanowiły one rzadki przykład wartościowej oprawy estetycznej klasztoru. Po rozbudowie klasztoru mającej miejsce w latach 50. XVIII w. barokowa kompozycja klasztoru była już całkowicie ukształtowana. Zajmowała duży teren podzielony na kilka części funkcjonalnych. Centralną część zajmowały zabudowania klasztorne: cerkiew, pałac archimandrytów połączony z południowym korpusem klasztoru, murowana brama – dzwonnica i stajnia z wozownią. Na południe od nich mieścił się prostokątny ogród włoski, zajmujący teren o rozmiarach 454x216 łokci, skomponowany na trzech lub czterech tarasach, z których najniższy zajmowały dwie sadzawki, z których woda spływała po wysokiej skarpie do rzeki stanowiącej naturalną wschodnią granicę kompozycji. Główną oś kompozycji ogrodu włoskiego wyznaczała aleja lipowa wychodząca na boczną elewację pałacu archimandrytów. Pośrodku tego ogrodu ustawiono treliażową altanę z czterema drzwiami. W ogrodzie wzniesiono też dom ogrodnika (od którego na wschód stał w tym czasie stary drewniany spichrz) z piwnicą na płody rolne oraz drewnianą figarnię stojące w sąsiedztwie kaplicy Zmartwychwstania Chrystusa. Kaplica ta, wybudowana z muru pruskiego na szesnastowiecznej krypcie mieszczącej grobowce kolatorów i mnichów, stanowiła ważny element ogrodu klasztornego, usytuowany przy głównej osi kompozycji i mający skłaniać do zadumy oraz kontemplacji. Dalej w stronę rzeki, przy drodze biegnącej po koronie skarpy nadrzecznej stały dwa inne budynki – spichlerz i dom garbarzy, przy czym wzdłuż skarpy, na jej koronie, po wschodniej granicy ogrodu biegła aleja lipowa. Całość ogrodu włoskiego ogrodzona była parkanem, w którym prawdopodobnie znajdowała się brama na osi drogi prowadzącej od zachodu z Białegostoku, obsadzonej aleją lipową. Trzecią częścią funkcjonalną kompozycji był obszerny ogród użytkowy, położony na zachód od włoskiego i oddzielony od niego drogą łączącą klasztor z osadą (obecnie ul. Kościuszki). Był on także ogrodzony parkanem, mieściły się w nim sady i warzywniki oraz stawy rybne, a jego północną granicę wyznaczała aleja lipowa posadzona przy drodze z Białegostoku. Czwartą częścią założenia była część gospodarcza położona na północ od zabudowań klasztornych. Stały tam w 1764 r. browar, rzeźnia, piekarnia, kuźnia, stodoła, obory, kaflarnia, i cegielnia. Do zespołu należał również teren położony na wschód od tych budynków i od zabudowań klasztornych. Być może stała tam część budynków gospodarczych, gdyż inwentarz z 1764 r. sugeruje istnienie tam stajni i wozowni. Poza tym wiadomo, że klasztor posiadał budynek lub budynki z pokojami gościnnymi, otoczone niewielkim ogrodem, a zlokalizowane na tym terenie. Oprócz tego, w skład kompozycji widokowej wchodziły karczma i murowana kapliczka w formie wieży (w latach 70. XIX w. przebudowana na dzwonnicę cmentarną). Stały one wśród pól, przy drodze do Białegostoku, na zachód od klasztoru.
"Szczegółowy plan skarbowych dóbr Supraśl" z 1845 r., sporządzony przez skarbowego mierniczego Iwana Kostko, obrazuje schemat kompozycji wschodniej części założenia, obejmującej m.in. ogród włoski sąsiadujący ze skarpą nadrzeczną. Widoczny na planie kwaterowy układ kompozycji wskazuje na trwałość szachownicowej kompozycji kwaterowej powstałej zapewne w wieku XVII i rozwijanej w wieku XVIII. Wyraźnie widoczny w kompozycji północnej części ogrodu włoskiego układ krzyża wskazywać może na kontemplacyjne funkcje tej części ogrodu. Otwarcie części ogrodu dla publiczności w latach 30. i 40. XIX w. byłoby natomiast naturalną konsekwencją idei, jakie przyświecały zakładaniu fabrykanckiego miasta, w którym istnieć miały parki i ogrody poprawiające zdrowotności miejscowości i służące ogółowi mieszkańców (np. Park miejski w Supraślu).
Przyjęcie przez mnichów prawosławia w 1837 r., gwałtowny spadek powołań oraz długotrwałe spory i podziały własnościowe spowodowały postępującą dewastację ogrodów i zabudowań. Z nowych elementów należy wymienić jedynie zbudowaną w 1889 r. obok bramy-dzwonnicy murowaną cerkiew pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty. Szachownicowa kompozycja ogrodów klasztornych trwała jednak niezmiennie do końca XIX w., co obrazuje plan założenia z roku 1892, przedstawiający - odwrotnie niż plan z 1845 r. - zachodnią, użytkową część ogrodów, także posiadającą regularną kwaterową kompozycję kwater.
Rozpoczętą już w pierwszej połowie XIX stulecia dewastację obiektu pogłębiły zniszczenia wojenne, jakie nastąpiły po 1914 r. oraz częste zmiany właścicieli po roku 1920. W 1944 r. zburzony został centralny element kompozycji – cerkiew pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Zabudowania klasztoru i pałacu archimandrytów zostały po wojnie odbudowane i umieszczono w nich Technikum Mechanizacji Rolnictwa, które użytkowało także dawny ogród włoski, w którym umieszczono teraz boiska i działki warzywne. Teren dawnego ogrodu użytkowego wykorzystywano do celów rolniczych i ogrodniczych. Dawna część gospodarcza położona na północ od zabudowań klasztornych stanowiła zaplecze techniczne szkoły.
Do lat 80. XX wieku z dawnych ogrodów i powiązanych z nimi alei zachowały się dwa stawy na terenie dawnego ogrodu włoskiego, cztery stawy na terenie ogrodu użytkowego, aleja przy drodze do Białegostoku, resztki nasadzeń ogrodowych i fragmenty ogrodzeń. Dawna kompozycja roślinności ogrodów uległa do tego czasu prawie całkowitemu zniszczeniu. Oprócz dobrze zachowane dziewiętnastowiecznej alei lipowej przy drodze do Białegostoku, na terenie dawnych ogrodów rosły nieliczne stare drzewa różnych gatunków, sadzone w końcu XIX i na początku XX w. – klony pospolite, jawory, kasztanowce, brzozy, jesiony, lipy drobnolistne i lipy szerokolistne.. Większość wnętrz dawnych ogrodów była w wyniku długoletniej dewastacji pozbawiona nasadzeń ozdobnych. W latach 80. XX wieku obiekt stanowił już integralną część układu urbanistycznego Supraśla – łącznie z później powstałymi ogrodami miejskimi i parkiem miejskim tworzył cenny kompleks zabytkowych kompozycji wydatnie kształtujących klimat i obraz miasta. (JB2024)

Inne

Źródła:
http://www.ogrodowy.minigo.pl artykuł Ewy Bończak-Kucharczyk i Józefa Maroszka
karta zabytku M. Kornecki