Łańcut

Historia

Pozostałości po pierwszej warowni zostały rozebrane podczas budowy elektrowni. Wznosiła się ona w północnej części miasta w obrębie tzw. Łysej Góry. Warownia ta została przebadana w 1907 roku przez M. Drewkę. Drugi zamek zachowany do dzisiaj w formie pałacu wzniesiony został w północno wschodniej części miasta. Rekonstrukcji przemian przestrzennych zamku dokonał J. Bogdanowski. Prace archeologiczne miały miejsce w roku 1967 pod kierunkiem A. Kunysza oraz E. Pudełko oraz w latach 1991-1992 pod kierunkiem A. Gruszczyńskiej. Łańcut występujący w źródłach pisanych od XIV wieku, był w tym czasie własnością Toporczyków z Pilicy.
Najprawdopodobniej oni byli również fundatorami pierwszej warowni na Łysej Górze datowanej na XIV lub XV wieku. Istnieje hipoteza o fundacji zamku przez Kazimierza Wielkiego. Kolejną warownię wznieśli Pileccy w obrębie istniejącego już miasta lokacyjnego. Możliwe, że pozostałości po tej budowli są dziś zachowane w piwnicach plebani. Fundatorami kolejnego zamku mogli być jeszcze Pileccy albo już nowi właściciele Łańcuta Stadniccy. Pozostałości tej budowli zachowały się w południowej części zachodniego skrzydła obecnego pałacu. Najwcześniejszym elementem założenia była czworoboczna wieża o wymiarach 8/8,5 m.
Około przełomu wieku XVI i XVII do wieży został od północy dostawiony czworoboczny budynek o wymiarach 15/24 m. Na lata 1610-20 przypada rozbudowa zamku przeprowadzona na większą skalę, która doprowadziła do powstania większego założenia na planie podkowiastym. Trzonem budowli stała się część północna z arkadami, do której dostawione były skrzydła wschodnie i zachodnie. Południe zamknięte było murem z bramą na osi. Narożniki założenia wyposażone zostały w pięcioboczne baszty alkierzowe. Możliwe, że zamek ufortyfikowany był już wtedy drewniano ziemnymi obwałowaniami. Na lata 1629-41 przypada kolejna kompleksowa przebudowa przeprowadzona przez architekta Macieja Trapolę na zlecenie Stanisława Lubomirskiego. Budowla zyskała również rozbudowane fortyfikacje bastionowe w kształcie pięcioboku z głębokimi fosami. Nowa brama została przebita od strony zachodniej co spowodowało zmianę orientacji założenia. Przekształceniu uległy w tym czasie również baszty narożne.
W roku 1667 nastąpiła kolejna przebudowa założenia przeprowadzona przez Tylmana z Gameren na polecenie Sebastiana Lubomirskiego. Zmiany objęły rozbudowę mostu i uwidocznienie systemu obronnego rezydencji. Były to ostatnie zmiany w układzie przestrzennym. W XIX wieku prace budowlane inspirowane były przez Potockich. Nastąpiło wtedy przesunięcie zachodniej kurtyny oraz przebudowa mostu. Warowna siedziba w XIX wieku przekształciła się w rezydencję wielkopańską najpierw w duchu neogotyckim potem neobarokowym.
Na lata 1889-1912 przypadają ostanie prace budowlane prowadzone przy pałacu. Inspirował je ówczesny właściciel Roman Potocki. W przebudowie brali udział m.in. A. Bauque, A. Pio, spółka F. Fellner i H. Helmer. Pałac w Łańcucie jest jedną z najwspanialszym i najlepiej zachowanych siedzib arystokratycznych Środkowej Europy. Niegdyś zamek, później pałac, obecnie pełni funkcję muzeum oraz hotelu.