Rudno - Zamek Tenczyn

Historia

Ruiny zamku wznoszą się na szczycie wzniesienia na zachód od wsi. Zamek był przedmiotem wielu badań: topograficzny plan zamku z 1655 wykonany przez E.J. Dahlberga, pomiar ruin z 1864 roku Z. Hendela, inwentaryzacja architektoniczno-budowlana z lat 1983-84. Pomimo tego zamek jak dotąd nie był przedmiotem badań archeologiczno-architektonicznych. Warownia doczekała się licznych publikacji zaczynając od pracy W. Łuszczkiewicza (1867) na J. Kurtyce kończąc. Kwestia fundacji zamku pozostaje do dziś przedmiotem sporów. Jedni skłonni są przypisywać ją Andrzejowi herbu Topór, synowi Nawoja z Morawicy- kasztelana wiślickiego (1340-1347), podkomorzego krakowskiego (1347-1363), wojewody krakowskiego (1363-1368). Inni natomiast inicjatora wzniesienia warowni widzą w jego ojcu Nawoju- wojewodzie sandomierskim (1317-1320), kasztelanie krakowskim (1320-1331) a samemu Andrzejowi przypisują dokończenie inwestycji. Nawoj był bowiem odpowiedzialny za wycięcie miejscowego lasu zwanego Tenczynem w 1319 roku pod osadę. Warownia pełniąca funkcję obronnej rezydencji i ośrodka administracyjnego rozległego klucza majątkowego była wielokrotnie wzmiankowana w średniowiecznych dokumentach. W 1402 roku zamek określony został jako castrum. W roku 1400 dokument poświadcza burgrabiów zarządzających zamkiem. Pierwsza wzmianka o kaplicy pochodzi z 1404 roku. Warownia pozostała w rękach fundatorów aż do 1639 roku kiedy to Izabela Tęczyńska- córka Jana- wojewody krakowskiego (1620-1637), ostatniego potomka rodu wniosła do małżeństwa z Łukaszem Opalińskim herbu Łodzia w posagu zamek wraz z rozległymi dobrami ziemskimi. W tym samym czasie zamek przestał pełnić funkcję siedziby rodowej a pozostał jedynie ośrodkiem administracyjnym zarządzanym przez burgrabiów. W 1655 roku zamek został poddany bez walki Szwedom, ci jednak wycofując się spalili warownię. W latach późniejszych zamek wielokrotnie zmieniał właścicieli i należał kolejno do: Sieniawskich, Czartoryskich, Potockich. Nowi właściciele nie zapobiegli jednak powolnej degradacji budowli. Rekonstrukcja rozwoju przestrzennego warowni jest trudna z powodu nie przeprowadzonych badań.
Pierwotny zamek ulokowany był na szczycie wzniesienia. Nie wiadomo czy otaczał go pełny obwód murów obronnych. Na pewno od strony północnej wnętrze zamku ochraniał biegnący łukiem odcinek muru. Możliwe, że już wówczas istniała jedyna cylindryczna wieża posadowiona w narożniku południowo-wschodnim zwana w inwentarzu z 1553 roku Dorotą. Od strony północno-zachodniej mur mógł być flankowany drugą graniastą wieżą. Jej relikty zachowały się w murach późniejszego budynku wieżowego. Niestety nie wiemy gdzie znajdowała się pierwotna brama wjazdowa do zamku. Zabudowa wewnętrzna powstawała etapowo i zgrupowana była przy kurtynach. Pierwsze budynki to skrzydło mieszkalne posadowione od północy i drugie od północnego-wschodu. W XV wieku założenie było już dwuczłonowe i rozbite na zamek górny i dolny. Wzbogacony został znacznie program reprezentacyjno-mieszkalny i obronny zamku. W tym czasie wzniesiono od południa wieżę bramną oraz budynek wieżowy w miejscu wcześniejszej wieży północno-zachodniej. Skrzydło północno-wschodnie zostało powiększone od południa poprzez dostawienie trójkondygnacyjnej, dwutraktowej budowli posadowionej na planie prostokąta. Nie wiemy dokładnie kiedy zaczęła funkcjonować kaplica zamkowa. Możliwe, że przed postawieniem dla niej osobnego budynku na wschód od bramy w XV lub XVI wieku, znajdowała się na piętrze wieży bramnej. W czasach średniowiecznych nie dokonano już większych inwestycji mających zasadniczy wpływ na strukturę przestrzenną założenia.
Na II połowę XVI wieku przypada wielka przebudowa gotyckiej warowni przemieniająca ją w renesansowy pałac otoczony nowożytnym obwodem obronnym. Zamek górny zyskał krużganki, trzy skrzydła uzyskały równe gabaryty ścian, elewacje zyskały jednolitą kompozycję a dziedziniec został uporządkowany. Zewnętrzny obwód obronny wydzielał od południa i zachodu obszerne przedzamcza. Prosty mur wschodni flankowany był przez dwie cylindryczne baszty (niektórzy badacze skłonni są datować je na XV wieku). Załamany odcinek południowy wyposażony został w wysokie bastiony z kazamatami, w typie szkoły włoskiej. W narożniku północno-zachodnim umieszczono kolistą basteję bramną. Była ona skomunikowana z dziedzińcem zamku dolnego długą galerią strzelniczą.