Nieborów

Stan obecny

Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie.
W pałacu mieści się dom pracy twórczej dla uczonych i artystów oraz stała ekspozycja.
W budynku dawnej gorzelni przekształconym przez Janusza Radziwiłła w Manufakturę Majoliki - znajduje się galeria majoliki .

Historia

Zespół parkowo-pałacowy ukształtowany w XVII i XVIII wieku. W XVII w Nieborowie istniał dwór murowany, zwany kamienicą, należący do rodu Nieborowskich, scalających w tym czasie miejscowe ziemie. Kamienicy parterowa, posadowiona na planie prostokąta nakryta dachem spadzistym o trzech szczytach, krytym gontem. Sień kamienicy była przesklepiona i pomieszczenia dekorowane malowidłami na pułapach.
Posadzki były ceglane natomiast w każdym pomieszczeniu stały piece z zielonych kafli albo kominki. Kamienica została zrujnowana podczas potopu szwedzkiego oraz w trakcie najazdu księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego. W 1694 roku kamienica była w stanie destruktu. W latach 1690-96 majątek przeszedł w posiadanie Michała Stefana Radziejowskiego- kardynała biskupa, gnieźnieńskiego drogą kupna od Marcina Nieborowskiego, Kaspra Aleksandra Nieborowskiego, Jana Nieborowskiego, Anny z Tarnowskich Janowej Nieborowskiej, Mikołaja Nieborowskiego.
W latach 1695-97 odbyła się budowa pałacu zainicjowana przez nowego właściciela, do której projekt przygotował Tylman z Gameren. Pałac dwukondygnacyjny na planie prostokąta, z dwoma czworobocznymi, czterokondygnacyjnymi wieżami, nakrytymi barokowymi hełmami, usytuowanymi w narożach od strony dziedzińca. Wraz z budową pałacu od strony południowej założono symetryczny ogród.
Pałac do dziś pozostał bez zasadniczych zmian, w latach między wojennych podwyższono dach nad korpusem. Po Radziejowskich pałac przeszedł w posiadanie Towiańskich. W trakcie wojny północnej dobra zostały znacznie spustoszone przez wojska saskie i szwedzkie. W latach późniejszych pałac należał do syna Jerzego Towiańskiego Mikołaja Krzysztofa, który w roku 1723 sprzedał dobra swojemu szwagrowi ks. Jakubowi Aleksandrowi Lubomirskiemu. W latach 1736- 66 pałac należał do rodziny Łochockich. Byli oni inicjatorami rozbudowy parku oraz budowy kanały w kształcie litery L. Następny właściciel ks. Michał Kazimierz Ogiński- wojewoda wileński oraz hetman wielki litewski, kontynuował prace przy ogrodzie. Nowy właściciel wrażliwy na piękno i sztukę prowadził aktywnie prace restauracyjne pałacu.
Elewacje zyskały nowe dekoracje sztukatorskie. Wnętrza pałacu zyskały nowy wystrój i nowe wyposażenie. Park był w dalszym ciągu poszerzany i modernizowany. Dziedziniec miał został zabudowany dwiema oficynami. Ostatecznie powstała tylko prawa oficyna, nakryta mansardowym dachem, mieszcząca kuchnię pałacową. Lewa oficyna powstała tylko do poziomu fundamentów.
Po Ogińskim pałac przeszedł w posiadanie ks. Michała Hieronima Radziwiłła. Ten niesławny polityk okazał się jednak wraz z żoną Heleną z Przeździeckich prężnie działającym gospodarzem. Z jej inicjatywy na terenie wsi Łupia powstał słynny park sentymentalny Arkadia, przy którym pracowali tak znakomici architekci jak: Szymon Bogumił Zug czy Henryk Ittar. Nowi właściciele planowali przeprowadzenie generalnej przebudowy pałacu.
Projekty wykonywali kolejno Szymon Bogumił Zug, Hilary Szpilowski oraz Giacomo Quarenghi, którego niektórzy historycy sztuki zastępują Henrykiem Ittarem. Żaden z projektów nie doczekał się jednak realizacji a jedyne zmiany nastąpiły we wnętrzach budynku, których projekt opracował Szymon Bogumił Zug. Radziwiłłowie dalej kontynuowali prace przy ogrodzie dodając między innymi w pasie wschodnim amfiteatr ziemny w 1775 roku. Po śmierci ks. Michała Hieronima Radziwiłła w 1831 roku rozpoczął się długoletni, zakończony dopiero w 1850 roku proces spadkowy, kiedy to właścicielem Nieborowa został Zygmunt Radziwiłł. Nowy właściciel okazał się fatalnym gospodarzem.
W celach zarobkowych wysprzedawał bogatą kolekcje pamiątek i dzieł sztuki. Wywoził dosłownie co się da. Dopuścił się dewastacji parku w Arkadii. W roku 1868 pozbył się tego parku sprzedając go Karolowi Hoffmanowi. W roku 1879 dobra nieborowskie przeszły na jego syna ks. Michała Piotra Radziwiłła, sam wyjechał do Francji gdzie w roku 1892 zmarł. Nowy właściciel okazał się bardzo aktywnym inwestorem. Charakteryzował się dużym sentymentem dla zabytków przeszłości. Jego inicjatywy nie zawsze dyktowane były dobrym gustem czy smakiem. W pałacu wprowadzał liczne zmiany oraz urozmaicał jego wyposażenie. Jedną z korzystniejszych zmian było znaczne powiększenie dziedzińca.
W starym browarze ulokowano w roku 1881 fabrykę majoliki, którą w wyniku barku oczekiwanych zysków trzeba było zamknąć już w 1900 roku. Następnym właścicielem Nieborowa został w 1903 roku, po bezpotomnej śmierci poprzedniego ks. Janusz Radziwiłł. Okazał się dobrym i zaangażowanym gospodarzem. Przed wybuchem I Wojny Światowej nowy właściciel postanowił przebudować pałac. W tym celu poprosił o projektu warszawskiego architekta Juliusza Kłosa oraz wiedeńskie atelier Fellner & Helner.
Oba projekty z powodu wybuchu wojny nie doczekały się jednak realizacji. W 1919 roku Janusz Radziwiłł zwrócił się o projekt do Czesława Przybylskiego, ten jednak w wyniku zaangażowania w inne zlecenie nie podjął się go, proponując jednocześnie młodego architekta Romualda Gutta. Ten ostatni w roku 1921 zaprojektował podwyższenie piętra i nakrycie go wysokim łamanym dachem o połaciach z dachówki ceramicznej. Była to silne, lecz bardzo korzystna zmiana dla kompozycji bryły pałacu. Sam układ funkcjonalny pomieszczeń również uległ znacznej poprawie. Do pałacu wprowadzono również udogodnienia techniczne i sanitarne. W komponowanie wnętrz zaangażowany był również architekt Kazimierz Skórewicz. Nieborów stał się weekendową i letnią rezydencją Juliusza Radziwiłła.
Jego dalsze ambitne plany dotyczące modernizacji założenia, chciał miedzy innymi połączyć Nieborów z Arkadią, nie rozpoczęły się w wyniku kryzysu lat 20 tych. W trakcie II Wojny Światowej pałac nie ucierpiał. Niemcy wywieźli co cenniejsze zabytki. Po zakończeniu wojny pałac przeszedł w posiadanie skarbu państwa.

Opis

Pałac murowany z cegły i otynkowany, posadowiony na planie prostokąta, o regularnej bryle, piętrowy, podpiwniczony, z mieszkalnym poddaszem nakrytym dachem łamanym o połaciach krytych dachówką ceramiczną z symetrycznie rozmieszczonymi lukarnami w połaci dolnej. Korpus główny został wyposażony w dwie czworoboczne wieże narożne, trójkondygnacyjne nakryte barokowymi hełmami.
Elewacja frontowa 9 osiowa z 3 osiowym ryzalitem umieszczonym centralnie, wieńczonym trójkątnym szczytem. Ryzalit w partii parteru dekorowany jest boniowaniem, wejście główne na osi zamknięte łukiem eliptycznym. W partii piętra elewacja dekorowana pilastrami toskańskimi. Oś środkowa wyposażona w triadę okienną z otworami zamkniętymi półkoliście. Nad wejściem głównym umieszczono żeliwny balkon z barokową balustradą.
Tympanon z bogatą dekoracją rzeźbiarską. Okna dekorowane opaskami z uszakami oraz rokokową sztukaterią w miejscu zwieńczeń oraz pod parapetami. Elewacja ogrodowa bez wieżowa, szersza o dwie osi, o analogicznym układzie i wystroju elewacji. Układ wnętrz z sienią na osi i salą umieszczoną bezpośrednio nad nią. Całość skomponowana w duchu neobaroku i rokoka.

Park

Ogród regularny i symetryczny założony przez Tylmana z Gameren, złożony z trzech zasadniczych elementów: płaskich parterów czyli kwietniki przy samym pałacu, dwa gabinety owalne oraz dwie kwatery wśród wysokich ścian strzyżonych szpalerów, do których prowadzą małe gabineciki. Ogród został w XVIII wieku znacznie powiększony, bez zaburzenia jego symetrycznego charakteru.
Przy zachodnim naroży pałacu rośnie potężny platan klonolistny opatrzony tabliczką - że jest to pierwszy platan zasadzony w Polsce w roku 1770 ... Nie jest to najstarszy platan w Polsce a być może pierwszy zasadzony na terenie Królestwa Polskiego ....

Inne

W Nieborowie znajdują się również dwa ośrodki gospodarcze zaprojektowane przez Szymona Bogumiła Zuga. Jeden pałacowy z wozownią, stajnią i domkami dla pracowników administracyjnych, drugi folwarczny, którego głównym akcentem jest klasycystyczny budynek spichrza wzniesiony przy drodze. Oprócz tego ten sam architekt wzniósł również budynek browaru w 1776 roku umiejscowiony w pobliżu bramy, oraz dwie oranżerie na terenie ogrodu.

Browar, nr rej.: 547 z 12.08.1967
Oranżeria I, nr rej.: 548 z 12.08.1967
Oranżeria II, nr rej.: 549 z 12.08.1967
Oficyna, nr rej.: 551 z 12.08.1967
Dom oficjalisty I, nr rej.: 552 z 12.08.1967
Dom oficjalisty II, nr rej.: 553 z 12.08.1967
Wozownia, nr rej.: 555 z 12.08.1967
Budynek zarządu, nr rej.: 556 z 12.08.1967