Żelizna

Stan obecny

Opuszczony, niszczeje (JB2025)

Historia

Najstarsza znana wzmianka historyczna o Żeliźnie pochodzi z 1538 roku kiedy to niejaki Hawryło jako nowo osadzony wójt otrzymał co dziesiątą włókę oraz grunty na założenie folwarku. Był to prawdopodobnie początek ośrodka średniej wielkości dóbr w Żeliźnie. Dzieje tego założenia aż do XIX wieku nie są bliżej znane, wiadomo jedynie, że było ono zawsze ośrodkiem samodzielnych dóbr.
Na początku XIX wieku, kiedy właścicielem Żelizny byli Borkowscy, wzniesiono tu obszerny murowany pałac, przy którym urządzono ogrody w sposób charakterystyczny dla schyłkowego baroku. Przed dworem mieścił się obszerny dziedziniec, przy którym od północy i południa stały oficyna i wozownia. Południową granicę parku wyznaczały strumień i szpaler drzew, a można przypuszczać, że również północna granica obsadzona była szpalerowo. Za pałacem, na zachód od niego, posadzono wzdłuż linii biegnącej z północy na południe szpaler drzew lub aleję. Dalej na zachód mieściła się prostokątna część ogrodu ozdobnego, granicząca z bagnami. Od wschodu założenie graniczyło z drogą wiejską . W roku 1827 było w Żeliźnie 57 dymów i 318 mieszkańców. Po Borkowskich Źelizna przeszła w ręce Zabiełłów, a następnie Ritthersów, a później Chrzanowskich, którzy sprzedali je Landom. W roku 1868 do dóbr Żelizna dołączono majętność Kolembrody z nomenklaturą Pustosz i Kozły - majętność ta została później w roku 1895 sprzedana. Obszar dóbr Żelizna w roku 1895 wynosił 1666 morgów (około 833 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było morgów 608 (około 304 ha), łąk morgów 354 (około 177 ha), pastwisk morgów 5 (około 2,5 ha), lasów morgów 652 (około 326 ha) i nieużytków morgów 47 (około 23,5 ha). Na terenie założenia stało wówczas 14 budynków murowanych i 30 drewnianych. Przed 1914 roku odkupił ten majątek Bank Włościański, a w 1918 roku Żeliznę przejął Skarb Państwa, od którego wydzierżawiali ją kolejno: Darkowicz, Kisiel, Kozłowski i Paszkowski. Ostatnim przed II wojną światową dzierżawcą tego majątku był Henryk Niewęgłowski.
W 1915 r. podczas działań wojennych spalono zabudowania przemysłowe, których większości już nie odbudowano. Zapewne po pożarach wojennych został ufundowany obelisk z figurą św. Floriana, stojący na południe od założenia w rozwidleniu dróg do Komarówki i Przegalin.
Okres działań wojennych 1939 r. założenie przetrwało bez większych zniszczeń, a jesienią 1939 r. majątek przejęła administracja niemiecka. W 1943 r. zabudowania gospodarcze i pałac zostały częściowo zniszczone przez partyzantów radzieckich z dywizji Kowpaka (w tym całkowicie zniszczono oranżerię i stajnię cugową oraz magazyny ze zbiorami).
W roku 1944 majątek został rozparcelowany, a starszą część parku wraz z pałacem przekazano szkole podstawowej. Szkoła użytkowała teren założenia jeszcze w 2012 r. kiedy to gmina Komarówka Podlaska zdecydowała się ogłosić przetarg na sprzedaż tego obiektu. Wygląda na to że do dziś się to nie udało. (Jarosław Bochyński 2025)

Opis

Założenie leży na terenie łagodnie opadającym ku południowi do strumienia, stanowiącego południową granice kompozycji oraz ku zachodowi, gdzie znajdowała się bagnista dolina (później w części zajęta przez park krajobrazowy), na południowym krańcu wsi, przy drodze wiejskiej (po obu jej stronach), będącej również traktem z Międzyrzeca do Komarówki i Piszczaca. Od fontu trawiaste wnętrze. Przy drodze resztki ogrodzenia z siatki metalowej.
Budynek murowany z cegły na zaprawie wapiennej, obustronnie tynkowany. Stropy drewniane, belkowe z tynkowaną podbitką. Podłogi deskowe i parkiet. Posadzki lastrykowe. Stolarka okienna i drzwiowa drewniana, futrynowa. Więźba dachowa drewniana, krokwiowo-stolcowa. Dach kryty blacha ocynkowana. Schody zewnętrzne betonowe, wylewane. Schody wewnętrzne drewniane, zabiegowe oraz betonowe wylewane. Posadowiony na planie prostokąta. Dwutraktowy, czterodziałowy. W dziale frontowym duży holl zajmujący dwa środkowe działy. Po jego lewej stronie klatka schodowa a za nią kuchnia i sień. Po prawej stronie pokój, kuchnia, komora, sień. W dziale ogrodowym: pokój skrajny, dwie sale lekcyjne, dwa pokoje w dziale skrajnym wschodnim .Na górze sześć sal lekcyjnych opartych o biegnący przez środek korytarz. W dziale wschodnim pokój nauczycielski, gabinet dyrektora oraz sekretariat (miedzy nimi).
Bryła częściowo podpiwniczona, dwukondygnacyjna, prostopadłościenna, zwarta na-
kryta czterospadowym dachem.
Wszystkie elewcje otynkowane, zwieńczone mocno wyładowanym i profilowanym gzymsem kroksztynowym. Miedzy kondygnacjami opaska. Otwory okienne i drzwiowe prostokątne bez obramień. Elewacje frontowa pd.-wsch. dziewięcioosiowa, trzy środkowe osie ujęte pilastrami w wielkim porządku. W parterze, na środku drzwi. Elewacja tylna dziewięcioosiowa. Elewacja boczna pn. pięcioosiowa. W parterze na osi środkowej drzwi, na skrajnych płyciny. Na piętrze osie skrajne z płycinami. Elewacja szczytowa pd. pięcioosiowa, w parterze na środku drzwi. Wnętrze gruntownie przebudowane, pozbawione praktycznie dawnego charakteru - prace adaptacyjne z lat 60/70. doprowadziły do zupełnego zniszczenia wnętrza oraz części elewacji (JB 2025)

Park

Park pałacowy - krajobrazowy, stanowiący część większego założenia, powstały w II połowie XIX w. w wyniku przebudowy i rozbudowy barokowej kompozycji, jaka rozwinęła się w oparciu szesnastowieczną siedzibę dworską.
ie są bliżej znane dzieje tego założenia aż do XIX w. Wiadomo jedynie, że było ono zawsze ośrodkiem samodzielnych dóbr i z tego względu przypuszczać można, że istniejący tam dwór otaczały w XVII i XVIII wieku regularne, barokowe ogrody użytkowe i ozdobne. Przypuszczenie to potwierdza późniejszy, dziewiętnastowieczny, regularny układ kompozycji, który był zapewne kontynuacją wcześniejszego układu przestrzennego.
Na początku XIX wieku, kiedy właścicielem Żelizny byli Borkowscy,3 wzniesiono tu obszerny murowany pałac, przy którym urządzono ogrody w sposób charakterystyczny dla schyłkowego baroku. Przed dworem mieścił się obszerny dziedziniec, przy którym od północy i południa stały oficyna i wozownia. Południową granicę parku wyznaczały strumień i szpaler drzew, a można przypuszczać, że również północna granica obsadzona była szpalerowo. Za pałacem, na zachód od niego, posadzono wzdłuż linii biegnącej z północy na południe szpaler drzew lub aleję. Dalej na zachód mieściła się prostokątna część ogrodu ozdobnego, granicząca z bagnami. Od wschodu założenie graniczyło z drogą wiejską. W II połowie XIX wieku założenie zostało znacznie rozbudowane, przy czym nie uległ zasadniczym zmianom schemat kompozycyjny już istniejącej, regularnej części obiektu. Zmeliorowano wówczas rozlewiska położone ma zachód od ogrodu i wykopano tam kanał w kształcie podkowy, którego jedno z ramion położone było na przedłużeniu osi pałacu, a drugie wyznaczało dodatkową oś widokową, również ukierunkowaną na pałac. Przy kanale urządzono kolejną lecz już krajobrazową część parku, prowadząc drogi oraz sadząc drzewa i krzewy. Nad kanałem, od strony pałacu, przerzucono drewniany most, zwany zielonym. Na wschód od tej nowej części parku, a na północ od starej, założono sad. W dawnej części ogrodowej wzniesiono oranżerię (na południe od stajni), a na reprezentacyjnym dziedzińcu przed pałacem urządzono kolisty podjazd. Rozbudowano też znacznie część gospodarczą, położoną na wschód od opisanych wcześniej części założenia, po przeciwnej stronie drogi wiejskiej. Na osi pałacu znajdował się tam duży dziedziniec, który otaczały: obora, stajnia, stodoła i szopa. Dalej na wschód, po obu stronach biegnącej na osi pałacu drogi do Kolembrodów stały przy kolejnym dziedzińcu: magazyn gorzelniany, magazyn okowity, gorzelnia, dom gorzelnianego i czworak dla pracowników gorzelni. Jeszcze dalej na wschód stał tartak. Ponadto, przy drodze wiejskiej, na północ od większego dziedzińca gospodarczego, stały jeszcze cztery czworaki.5 Po rozbudowie całość kompozycji zajęła obszar o powierzchni około 23,5 ha.
W 1915 r. podczas działań wojennych spalono zabudowania przemysłowe, których większości już nie odbudowano. Na terenie po tych zabudowaniach oraz na wschód od czworaków w latach 30. XX wieku posadzono sad. W roku 1944 majątek został rozparcelowany a starszą część parku wraz z pałacem przekazano szkole podstawowej. Parcelacja majątku spowodowała dewastację pozostałych części założenia. Wzniesiono tam bowiem szereg zagród, wycięto część sadów i drzew ozdobnych oraz całkowicie zniszczono zieleń i drogi nowszej części parku, położonej za kanałem. Sam kanał przekształcono, skracając mu północne ramię. Użytkowana przez szkołę część założenia również uległa dewastacji. Na dawnym dziedzińcu przed pałacem umieszczono boiska, na północ od pałacu ustawiono budynek gospodarczy, ubikacje i śmietnik, a w południowo-zachodnim rogu parku zlokalizowano ogródki nauczycielskie. Poprowadzono betonowe chodniki wokół pałacu, do pałacu od bramy wjazdowej oraz od pałacu do studni i budynku gospodarczego. Wycięto też większość drzew i krzewów, ogrodzono teren szkoły siatką i dopuszczono do zarośnięcia części ogrodu olsem. W końcu lat 70. i na początku lat 80. posadzono natomiast w zachodniej części dawnego ogrodu drzewa i krzewy ozdobne, a także posadzono drzewa wzdłuż północnej granicy parku oraz żywopłoty przy jego wschodniej granicy i na południe od pałacu. Wszystkie opisane zmiany doprowadziły do tego, że obszar założenia skurczył się do około 13,5 ha i obejmowało ono już tylko dawne części parkowe, przy czym z nowszej części parku pozostał tylko kanał, a część przypałacowa uległa znacznej dewastacji.
Z kompozycji istniejącej w Żeliźnie w I połowie XIX wieku przetrwały do lat 80. wieku XX: pałac, część starych drzew (w tym szpaler za pałacem), pojedyncze drzewa z dawnych nasadzeń przy granicach ogrodu i w parku oraz zapewne staw ogrodowy. Z kompozycji nowej, krajobrazowej części parku, założonej w II połowie XIX w., zachowała się jedynie część kanału, którego północne ramię częściowo zasypano. Nie zachowały się też wprowadzane w II połowie XIX w. elementy położone w innych częściach założenia (sad, zabudowania gospodarcze, oranżeria, kolisty podjazd przed pałacem, większość nasadzeń), zachował się jedynie fragment dużego sadu założonego w latach 30. XX wieku. W latach 80. XX wieku miejsce dawnych kompozycji roślinnych, sadów i zabudowań zajęły olsy, łąki, zagrody chłopskie i pola, nie pozwalające na odróżnienie tych terenów od kompleksu zabudowań wsi lub od naturalnych, nadrzecznych zbiorowisk roślinnych. Zachowana część parku nie była zbyt bogata w stare drzewa, przebudowany pałac utracił dawną świetność, a trawiaste, pozbawione drzew i służące do gry w piłkę wnętrze po dawnym dziedzińcu (później podjeździe) nie wyglądało zachęcająco. W roku 2025 wygląda to chyba jeszcze gorzej. (JB2025)

Inne

Źródła:
Karta zabytku T. Siedlaczek
ogrodowy.minigo.pl artykuł Ewa Bończak-Kucharczyk, Krzysztof Kucharczyk
Dokumentacja ewidencyjna parku zabytkowego w Żeliznej pod kier. Ewy Bończak-Kucharczyk