Puławy

Stan obecny

Muzeum Czartoryskich.
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa

Historia

W średniowieczu tereny dzisiejszego miasta były własnością Włostowskich, do których należały też pobliskie Włostowie. W 1532 r. król Zygmunt Stary zezwolił ówczesnemu właścicielowi Puław Andrzejowi Tęczyńskiemu na założenie miasta. Natomiast pierwszy dwór obronny a raczej barokowy pałac o charakterze półobronnym powstał w latach 1671-1678, kiedy to majątek należał do marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Rezydencje zaprojektował słynny architekt Tylman z Gameren. Zbudowana na rzucie prostokąta rezydencja miała cztery narożne alkierze. Materiał budowlany ? wapień wydobywano z pobliskiego wzgórza. Po śmierci Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w 1706 r. pałac stał się własnością jego córki Elżbiety, która wyszła za mąż za Adama Sieniawskiego. Niestety, jeszcze w tym samym roku wojska szwedzkie spaliły pałac. Po tych zniszczeniach Elżbieta odbudowała siedzibę rodową. Dzieło to kontynuowała jej córka Maria, której drugim mężem był książę August Czartoryski. W latach 1731-36, na resztkach spalonego pałacu, Czartoryscy wybudowali nowy pałac w stylu rokokowym, otoczony tarasowym ogrodem francuskim.
Okres świetności pałacu rozpoczął się w 1785, kiedy książę Adam Kazimierz Czartoryski i jego żona Izabella z Flemingów przenieśli się na stałe do Puław. Rozpoczęto wówczas restaurację i rozbudowę pałacu pod kierunkiem Joachima Hempla. W 1794 Puławy zostały zdewastowane przez wojska rosyjskie. Do przebudowy pałacu i przekształcenia parku przystąpiono w 1796. Głównym projektantem budowli puławskich był wówczas Christian Piotr Aigner. Aigner niewiele zmienił korpus główny pałacu. Rozbudował jedynie alkierze od strony dziedzińca poszerzając je do pięciu okien i przebudował wnętrza. Połączył również pałac z lewą oficyną, budując neogotycką parterową oranżerię z portykiem czterokolumnowym i lwami od strony parku. Pałac otrzymał wystrój klasycystyczny.
Park o powierzchni około 30 ha przebudowano według pomysłu księżnej Izabelli nadając mu charakter romantycznego parku krajobrazowego w stylu angielskim. Współtwórcą parku jest Anglik James Savage. Starano się wykorzystać naturalne walory otoczenia, np. groty w zboczu skarpy wiślanej i stary drzewostan. W parku, w którym zachowano układ niektórych alejek, powstało wiele budowli: Domek Grecki, Pałac Marynki, Świątynia Sybilli, Dom Gotycki, Domek Żółty, altany, źródełka, mostki. Przy gościńcu lubelskim na wzniesieniu postawiono kaplicę w kształcie rotundy, do której prowadziła z pałacu aleja obsadzona czterema rzędami drzew. Posadzono wiele drzew i krzewów w postaci klombów, między którymi prowadziły ścieżki i rozciągały się trawniki. Wśród zieleni umieszczono rzeźby i różne sentencje wyryte na postumentach, kamieniach i tablicach. Krajobrazowy charakter starano się nadać także bliższej i dalszej okolicy, np. na Kępie powstała tzw. holendernia (ferma krów rasowych mająca głównie charakter dekoracji) i wzorcowa wioseczka z domkiem księżnej Izabelli. W 1801 otwiera swoje podwoje Świątynia Sybilli, pierwsze w Polsce muzeum narodowe, w murach pałacowych gromadzony jest bogaty księgozbiór, finansowane są też prace naukowe (lingwistyczne, literackie, historyczne), w które zaangażowane zostaje liczne grono naukowców. Na dworze puławskim kształcona jest także młodzież arystokratyczna i ziemiańska. Dzięki tym działaniom w XIX wieku Puławy określane są mianem ?Polskich Aten?.
Kres panowaniu Czartoryskich przyniosła klęska Powstania Listopadowego 1831 r. Za czynny udział w powstaniu Książe Adam Jerzy został skazany zaocznie na śmierć, a wszystkie jego dobra uległy konfiskacie. 1844 r przeniesiono z Warszawy do Puław Aleksandryjski Instytut Wychowania Panien, a dwa lata później ukazem carskim osada zyskała nowa nazwę Nowa Aleksandria. Na potrzeby Instytutu pałac został przebudowany w stylu pseudoklasycystycznym. Uzyskał on kształt, który przetrwał do dziś. Carski dekret o przeniesieniu instytutu rozpoczął nowy etap w historii Puław, ściśle związany z działalnością naukową i akademicką. Były one odtąd siedzibą m.in. Instytutu Wychowania Panien (1844-1862), Instytutu Politechnicznego i Rolniczo- Leśnego (1862-1869), Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego (1917-1921), Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego (1921-1939), Rolniczego Zakładu Doświadczalnego Generalnego Gubernatorstwa (1940-1945), a także od 1916 r Gimnazjum im. Adama Jerzego Czartoryskiego. Kolejni użytkownicy posadzili nowe drzewa, w tym wiele okazów egzotycznych, jak katalpa, tulipanowiec czy kasztan jadalny. Czasy Czartoryskich pamiętają stare dęby i niektóre lipy. W parku dominuje lipa, klon, grab, topola, dąb i kasztanowiec. Rosną tu buki i modrzewie. Mimo dużych ubytków w drzewostanie park nadal należy do najładniejszych w Polsce.

tekst: Dino Raptor 2011

Opis

Budynek klasycystyczny.

Park

Park geometryczny z 2. poł. XVII w. i pocz. XVIII w. Przekomponowany na krajobrazowy na przełomie XVIII i XIX w. zaprojektowany przez J. Savage. Most nad fosą zbudowany w latach 1798-1809. ogrodzenie z trzema bramami i dwoma bramkami z końca XVIII i pocz. XIX w.

Inne

Oficyna gospodarcza zbudowana w latach 1732-1736 wg projektu J.Z. Deybla. Oficyna i mleczarnia przy pałacu Marynki z przełomu XIX i XX w. Brama Rzymska z 1800 roku wg projektu Aignera. Groty parkowe z 1791 roku, architekt J. Hempel.