Nałęczów

Stan obecny

Muzeum Bolesława Prusa.
Zespół sanatoryjny.

Historia

Pałac Małachowskich
Pierwotną nazwą wsi była Bochotnica. W XIV w. dokonano lokacji wsi na prawie niemieckim, wkrótce potem powstał folwark. Położenie Bochotnicy sprzyjało rozwojowi: powstały młyny, stawy rybne, zajazd. W 1523 r. właścicielami wsi została rodzina Samborzeckich, która w ciągu 100 lat wykupiła wiele dóbr ziemskich na terenie parafii od okolicznej drobnej szlachty - wtedy powstał klucz Bochotnicki. W 1751 r. właścicielem klucza bochotnickiego został starosta Wąwolnicki, Stanisław Małachowski herbu Nałęcz. Od nazwy herbu pochodzi nazwa początkowo folwarku, a potem całej miejscowości, a także dzisiejszy herb miasta, który powstał z połączenia herbu Nałęcz i Pilawa, herbu jego żony, Marianny z Potockich. Około 1770 r. Małachowski rozpoczął budowę rezydencji. Projekt przygotował architekt królewski Ferdynand Nax. Maria Małachowska zmarła zanim pałac został ukończony. W Pałacu zamieszkał Stanisław z drugą żoną. Kilka lat trwająca budowa została zakończona dopiero w 1775 r., urządzono ozdobny park, Stanisław Małachowski dokończył też budowy kościoła murowanego. Po śmierci ukochanej żony, zmienił tryb życia na hulaszczy, a wynikłe z tego długi zmusiły go do sprzedaży klucza nałęczowskiego. Od 1778 r. w Pałacu zamieszkał nowy właściciel Antoni Małachowski, po jego śmierci żona Katarzyna. Pałac pełnił rolę domu gościnnego, do którego zjeżdżali się krewni Małachowskich. Odwiedzających było tak dużo że Ludwik, syn Antoniego i Katarzyny zmuszony był do przebudowy pałacu. Zlecenie to otrzymał architekt Karol Kozłowski w latach 1878-1880.
Antoni Małachowski był chory na podagrę, leczoną wówczas kąpielami w wodzie żelazistej, on to \\\\\\\\\\\\\\\"odkrył\\\\\\\\\\\\\\\" źródła wody w Nałęczowie. Wody nałęczowskie wykorzystywane zostały na szerszą skalę dopiero po jego śmierci w 1796 r. przez jego rodzinę. Takie były początki zakładu kąpielowego, który bardzo szybko zdobywał popularność. Zbudowano dla gości duży budynek, obecnie \\\\\\\\\\\\\\\"Stare Łazienki\\\\\\\\\\\\\\\". Szybki rozwój uzdrowiska został przerwany w czasie Powstania Listopadowego, kiedy to rosyjskie wojsko kompletnie zrujnowało majątek Małachowskich, a zwłaszcza łazienki, których właściciele już nie odbudowali. Próbowali poprawić sytuację majątku przez produkcję cukru. Buraki przerabiano w pomieszczeniach dawnych łazienek - ale interes się nie udał i Małachowscy sprzedali majątek. Rozpad klucza przyspieszył ukaz o uwłaszczeniu z 1864 r.
Po powstaniu listopadowym dobra te kupił Michał Górski, a w 1877 r. wydzierżawili je lekarz Fortunat Nowicki wraz z kolegami, sybirakami - Wacławem Lasockim i Konradem Chmielewskim. Stację kolejową przemianowano na stację Nałęczów. Powołana została spółka, do prowadzenia zakładu leczniczego, która wyremontowała pałac, obudowała łazienki, i dzisiejszy budynek sanatorium nr 1. Pierwsi goście zjechali w 1880 r. Następne lata, aż do wybuchu pierwszej wojny światowej, to złoty okres Nałęczowa, który stał się bardzo ważnym punktem na mapie życia kulturalnego narodu. Przebywało tu nie tylko wielu wybitnych lekarzy, ale też literaci, wśród nich Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus. Obecność inteligencji wpłynęła na podniesienie poziomu miejscowej oświaty, rozwinęła się spółdzielczość, dobre wyniki gospodarcze zakładu leczniczego i napływ gości podniosły ogólny poziom życia w miejscowości.
Rozwój załamał się w momencie wybuchu Wojny Światowej. Zniszczony przez rabunkową gospodarkę okupantów, Nałęczów odradzał się powoli w II Rzeczypospolitej. Rozwojowi sprzyjało ustanowienie Nałęczowa stolicą gminy w 1929 r., a zwłaszcza rok wcześniej uzyskanie statusu uzdrowiska - powołana wówczas Komisja Zdrojowa dbała o rozwój Zakładu Leczniczego i całej miejscowości: objęła ochroną tereny zielone, uporządkowała główne ulice, zbudowała sieć elektryczną. W 1935 r. zbudowano połączenie drogowe z Lublinem i Kazimierzem Dolnym, a także drogę do nowej stacji kolejowej. Nałęczów stawał się coraz bardziej popularny; bywali tu: marszałek Rydz-Śmigły, minister Beck.
W 1339 r. uzdrowisko zajęli Niemcy na potrzeby wojska, co skończyło się jego dewastacją. W czasie wojny zginęła większość z 200 nałęczowskich Żydów i kilkudziesięciu Polaków.
Zakończenie wojny nie przyniosło wielkiej zmiany; Nałęczów nadal pozostawał zwykłą wioską, i nadal ginęli ludzie: 19 maja 1945 r. w Lesie Zakładowym w południowej części Nałęczowa w walce z NKWD zginęło 17 żołnierzy WiN z oddziału \\\\\\\\\\\\\\\"Szatana\\\\\\\\\\\\\\\" Dopiero od 1954 r., kiedy to powołano Przedsiębiorstwo Państwowe \\\\\\\\\\\\\\\"Uzdrowisko Nałęczów\\\\\\\\\\\\\\\", które przejęło zdewastowane obiekty Zakładu Leczniczego, nastąpiła odbudowa i rozwój. W latach 1959-60 przebudowano główne ulice miejscowości, wyremontowano pałac Małachowskich, przywracając jego pierwotny wygląd. W 1963 r. Nałęczów otrzymał prawa miejskie. Szczególnie w latach 70-tych nastąpiła szybka rozbudowa miasta, powstał Szpital Kardiologiczny i kolejne sanatoria i obiekty uzdrowiskowe. W celu ochrony charakteru zabudowy miasta zespół architektoniczno - krajobrazowy Nałęczowa zostaje wpisany do rejestru zabytków województwa lubelskiego.

Opis

Pałac klasycystyczny. Początkowo był budynkiem jednopiętrowych z krytym gontem, mansardowym dachem z latarnią. Część materiału z którego wykonano pałac zachował się do dziś, np.: kamienna posadzka, którą została wyłożona sień. Niegdyś na parterze mieściły się pokoje mieszkalne, izby gospodarskie, służebne i skarbiec. Z sieni na piętro prowadziły reprezentacyjne schody. Niewiele zachowało się informacji jak niegdyś pałac był zagospodarowany i jak długo był wykańczany. Po przebudowie w końcu XIX w. pałac zmienił wygląd zewnętrzny. Zmieniło się również przeznaczenie pokoi. W wierzy ciśnień umieszczono klatkę schodową. Zmieniono układ grzewczy. Zainstalowano piece kafelkowe. Zmieniło się także przeznaczenia pałacu. Od tamtej pory nosi on nazwę ?kursal?. Parter został przeznaczony na mieszkanie lekarza, mieszczenia administracje i restauracje. Na pierwszym piętrze zatrzymywali się kuracjusze. Kolejna przebudowa została przeprowadzona w latach 1957-1960. przywracając pierwotny wygląd pałacu. Zlikwidowano wieżę ciśnień i przybudówkę oraz galerię spacerową. Wiele zmian także miało miejsce wewnątrz pałacu. Obecnie w miejscu restauracji funkcjonuje kawiarnia. Dwa pomieszczenia zajmuje Muzeum Bolesława Prusa. Pierwsze piętro zostało przeznaczone na działalność kulturalno-oświatową, drugie przeznaczono na pokoje gościnne. Sala Balowa w swojej 200-letniej tradycji zachowała się w nienaruszonym stanie. Przenikają się w jej budowie dwa style, baroku i klasycyzmu. Barokowe elementy dekoracji komponują się ze stiukowym profilowanym kominkiem. Medialion nad kominkiem przedstawia Atenę w rozmowie z Hefajstosem, wykonany został w warsztacie Zeisla już w stylu klasycystycznym, podobnie jak pozostałe medaliony: ?Puszka Pandory?, scena pasterska i głowy antyczne.

Park

Park z XVIII w. o pow. ok. 20 ha. Jego założycielem był Stanisław Małachowski. Park pod koniec XIX w. był powiększony dla potrzeb kuracjuszy. Przecina go szereg alei i ścieżek. Park podzielony jest rzeczką Bystrą, która spiętrzona śluzą rozlewa się w owalny staw. Drzewostan parku, starannie dobierany i pielęgnowany przez prawie 190 lat, jest chlubą nałęczowskiego uzdrowiska. Obok znanych krajowych gatunków drzew iglastych i liściastych spotyka się tu okazy flory zachodnioeuropejskiej, a nawet amerykańskiej (np. wysokie sosny-wejmutki). Rosną tu m.in. kasztanowce, lipy, sosny i dęby, ale także tulipanowce amerykańskie, katalpy (inaczej surmie) i skrzydłoorzechy chińskie.
Park Zdrojowy, położony w centrum miasta, jest oazą ciszy i spokoju, gdzie spacerowicze mogą dokarmiać oswojone łabędzie i wiewiórki. 28 kwietnia 2007 r. w jedną z parkowych alei wmurowano 16 zaimpregnowanych glinianych tablic z odciśniętymi dłońmi m.in. Tomasza Kawiaka, Tomasza Bachanka, Adama Faglio, Piotra Fąfrowicza, Ewy i Romana Fleszarów, Mieczysława Olszewskiego, Jana Kantego Pawluśkiewicza, Tadeusza Boruty i Andrzeja Antoniego Widelskiego, tworząc Aleję Artystów.

Inne

Domek grecki, Domek gotycki, Domek biskupi, Stare łazienki, Palmiarnia, Oficyna, Zabytkowe wille: Borowianka - z pocz. XX w., styl szwajcarski, Oktawia - z 1880 r., styl szwajcarski, należała do żony Stefana Żeromskiego - Oktawii z Radziwiłłowiczów primo voto Rodkiewicz, Podgórze - z lat 1882-85, Ukraina - z 1894 r., w stylu włoskim, Brzozy - projekt Jana Koszyc-Witkiewicza, z 1908 r., Aniela - z ok. 1925 r. Obecnie mieści Krajowy Ośrodek Apostolstwa Ruchu Trzeźwości im. św. Maksymiliana Kolbe, Doktorska - z 1914 r., projekt Stefana Stępkowskiego, Mazowsze - z końca XIX w., styl szwajcarski, Nagórskich - z końca XIX w., projekt Adama Nagórskiego i Michała Górskiego, Nagórze - z końca XIX w., Raj (dawniej Babin) - z lat \\\\\\\\\\\\\\\'20 XX w., Tolin - willa dr Józefa Talko z 1882 r., Ustronie (dawniej Róża) - z 1893 r., styl szwajcarski, Zofijówka - z lat 1890-93, Pod Kraszewskim, Gioia - z 1927 r., projekt architektoniczny Franciszka Papiewskiego i Bohdana Kelles-Krauze, Czekoladka - z 1926 r., w stylu zakopiańskim, Marianówka - z przełomu XIX i XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011