Kamionki Małe

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z k. XIX w.
Już w dawnych wiekach wieś Kamionki dzieliła się na "Małe" i "Wielkie". K. Małe w okresie rządów krzyżackich stały się własnością benedyktynek z Torunia, którym dał je w 1328 r. wielki mistrz Werner von Orseln. W 1370 r. wielki mistrz Winrych von Kniprode zapisał im także Jezioro Głęboczek (ob. Kamionkowskie). W 1583 r. do wsi dotarł proboszcz z Czerska - luteranin - Walenty Wróblewski, który wprowadził tutaj swoje rządy. Za czasów reformacji wszedł w układy z mieszczanami toruńskimi, z którymi dzielił się zbożem i bydłem z folwarku. Zyski zabierał dla siebie, nie oddając nic prawowitym właścicielkom. W Wielkich Kamionka siedzieli w tym czasie Bartłomiej i Jan Dąbrowscy, którzy spłacali dług zaciągnięty u kapituły chełmżyńskiej, w postaci rocznego czynszu. Wieś ta (K.Wlk) od wieków podzielona była na dwie części (działy). Na pocz. XVII w. jedną miał Jakub Gołocki, ożeniony z Zofią Sampławską a drugą Marcin Sampławski - dziedzic Turzna, który zapisał ją swojej żonie, Febronii Szczepańskiej. Ta była siostrą Jakóba - starosty mirachowskiego a zarazem wdową po Macieju Osieczkowskim. Synem Marcina i Febronii był Jan Osieczkowski, który sprzedał swoją część za 6 tys. złp. Jakubowi Gołockiemu. W 1612 r. od tegoż, całą już wieś (K.Wlk) nabyła dla klasztoru pp. benedyktynek, za 16,5 tys. złp., ksieni Zofia Dulska. W tamtych czasach w K. Wielkich znajdowały się dwa folwarki z dworami, część lasu, 5 gburów (gbur - inaczej chłop), 23 chałupy "ogrodnicze" i 3 domy gburskie które stały puste. Do czasu zaborów zakonnice puszczały tę wieś w dzierżawę. Później rząd pruski oddał te ziemie osadnikom i w ten sposób powstały gospodarstwa niemieckie, należące m.in. do rodziny Zanderów.
W Kamionkach Małych Wróblewski siedział do momentu, gdy biskup Piotr Kostka przysłał do wsi kanonika Plemięckiego. Intruz podobno się wystraszył i pod osłoną nocy opuścił wieś. Później zakonnice same prowadziły folwark, aż do okresu zaborów. Następnie dobra przejął rząd pruski, który w 1875 r. utworzył tu domenę królewską nazwaną Steinau. W 1885 r. liczyła ona 2451 mórg obszaru, 5 domów ze 136 m-cami (93 katolików i 43 ewangelików) oraz 19 innych budynków. Kamionki Wielkie po powstaniu majątku przezwano "Nowymi", czyli Neu Kamionken, a po 1875 r. - Neu Steinau. W 1885 r. posiadały one 2134 morgi gruntów, 42 domy z 384 m-cami (w tym 331 ewangelików) oraz 96 innych budynków. Pod koniec XIX w. nieco na północ leżały Kamionki Stare, inaczej Alt Kamionken, po 1875 r. nazwane Alt Steinau. Liczyły 802 morgi, 14 domów ze 120 m-cami (w tym 72 ewangelików) oraz 22 inne budynki. Ta część również należała niegdyś do benedyktynek, lecz nie posiadała oddzielnej nazwy. Jako wieś "szarwarkowa" (wykonująca prace na rzecz majątku) przyłączona była do K. Wielkich. Tak więc na pocz. XX w. w Kamionkach znajdowały się trzy duże gospodarstwa: majętność główna, po wyzwoleniu Polski w 1919 r. własność Skarbu Państwa (opisywany dwór) i dwa folwarki należące do Zanderów w K. Wielkich.
W 1929 r. główny majątek pod zarządem dzierżawcy Jana Brzuszkiewicza liczył 653 ha, w tym 501 ha ziemi uprawnej, 12 ha łąk i pastwisk, 50 ha lasów, 21 ha nieużytków i 70 ha wód. Specjalizował się w hodowli konia zimnokrwistego, dostarczał 5562 marki dochodu katastralnego. Przed 1930 r. z majątku odparcelowano 39 ha. Większe gospodarstwo Zanderów należało do Theodora (1848-1922), a po jego śmierci do wdowy - Emilii. Miało 86 ha, w tym 81 ha ziemi uprawnej i dostarczało 1495 marek dochodu. Mniejsze należało do ich krewniaka - Oskara, liczyło 56 ha i dostarczało 673 marki dochodu.
W 1930 r. wieś Kamionki stanowiła gminę w powiecie toruńskim. W tamtym czasie nie istniał administracyjny podział na Kamionki Małe i Wielkie. We wsi znajdował się młyn Alberta Frenkela, kuźnia M. Krajewskiego, karczmy K. Harbartha i K. Marquardta oraz liczne sklepy i punkty usługowe. Na obrzeżach wsi stał wiatrak F. Pfetzera. Wszystkie majątki po 2. wojnie światowej zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na ich terenach powstały indywidualne gospodarstwa rolne. Na terenie dawnej majętności nastąpiły radykalne zmiany. Wykarczowano park, a budynki dawnego gospodarstwa zostały wyburzone. Pozostawiono jedynie część zabudowań i dawny dwór. Na uzyskanych w ten sposób terenach powstały pola uprawne.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Książka Adresowa Gosp. Rolnych pow. 50 ha Woj. Pomorskiego, 1292;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Serwis internetowy "Lapidaria, zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw";
Plan Odnowy Miejscowości Kamionki Małe na lata 2013-2021;
Geoportal.
Opis jest interpretacją własną autora i nie powinien stanowić podstawy źródłowej do dalszych opracowań. W celu potwierdzenia niektórych informacji zawartych w opisie niezbędne są dalsze badania terenowe.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór parterowy z poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym, wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi N-S, wejściem skierowany na wschód. Budynek stanowił fragment zachodniej pierzei nieistniejącego podwórza gospodarczego.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest całkowicie zniekształcony. Z dawnych zabudowań oprócz dworu zachował się długi ceglany budynek (ob. otynkowany, z nowym dachem) stojący przy głównej drodze przebiegającej przez wieś. Obok niego, po lewej (zachodniej) stronie wznoszą się ruiny efektownego piętrowego spichlerza, z którym stanowił on południową pierzeję. Pozostałe budynki folwarku zostały wyburzone.

Park

Park nie istnieje. Rozciągał się na północ od podwórza gospodarczego i liczył 2,27 ha, wliczając w to wyschnięty staw w płn.-zach. części i skrawek zadrzewienia po zach. stronie, za dworem. Jego pow. możemy określić dość precyzyjnie dzięki mapom archiwalnym i serwisowi rządowemu Geoportal. Jako dane źródłowe do analizy posłużyła mapa z 1910 r. http://www.amzpbig.com/maps/2878_Kielbasin_1910.jpg

Inne

Cmentarz ewangelicki, poł. XVIII w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011