Gronowo

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Pałac z pocz. XX w.
Pierwsza wzmianka o wsi pojawiła się w źródłach pisanych na pocz. XIV w. Wieś była wówczas własnością Zakonu Krzyżackiego i należała do komturstwa toruńskiego. Sama historia osadnictwa na terenie Gronowa sięga wczesnego średniowiecza, kiedy tereny te stanowiły pogranicze przenikania się wpływów prusko-słowiańskich. Ślady z tego okresu zachowały się w postaci grodziska usytuowanego w pobliżu obecnej wsi, które możemy nazwać Starogronowem (ok. 1 km na północ w linii prostej). Wcześniejsze nazwy to: 1412 r. Grunaw, Gronau, Griinow, Grynow, Grunnav, 1570 r. Gronowo, 1789 r. Grunowo, nazwa niem. Wolffserbe - 1909 r.). Po wojnie trzynastoletniej (1472) dobra gronowskie są nadawane jako zadośćuczynienie za pomoc finansową w okresie wojny obywatelom Torunia. W 1520 r. król Zygmunt I Stary darowuje wieś miastu jednakże ze względów fiskalnych decyzja ta nie jest trwała. Od XVI w. Gronowo, jako królewszczyzna, dzierżawione jest przez różnych właścicieli. I tak, kolejno: 1670 r. - Bonawentura, Przystarowski, 1689 r. - Gniński, Gnina, 1728 r .- Jan Czapski, 1740 r. - Jan Kitkowski, wicewojewoda chełmiński, 1749 r. - Łukasz Zalewski z Brześcia, Teresa z Kosowskich Czapska, 1766 r. - Konstanty Bniński, 1771 r. - Onufry Ostrowski. W 1773 r. Gronowo z Gronówkiem miało 22 włóki szlacheckie, 4 włóki i 27 morgów czynszowych , 4 włóki proboszczowskie, razem 30 włók i 27 morgów, w tym 4 włóki młodego lasu.
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Gronowo znalazło się w zaborze pruskim, pozostając do 1796 r. dobrem rycerskim. Wówczas król pruski Fryderyk III darował dobra Gronowo i Gronówko swemu adiutantowi przybocznemu Krzysztofowi Chlebowskiemu, który sprzedał je nowemu właścielowi. 28 maja 1798 r. kandydaturę na dobra kupuje Samuel Fryderyk
Wolff, który w 1831 r. obejmuje dobra na mocy umowy majątkowej. W 1861 r dobra dziedziczy jego syn - Artur von Wolff.
W latach 1920 -1939 właścicielem dóbr Gronowo i Gronówko jest Książę Władysław Włodzimierz Puzyna. W latach 1936-1937 w dobrach gronowskich przeprowadzono częściową parcelację majątku. Siedzibą rodową Wolffów i Puzynów był wybudowany na pocz. XX w. pałac otoczony parkiem. Mimo dewastacji dokonanej po wojnie nadal widoczne są ślady wspaniałej przeszłości pałacu i parku. Obecnie pałac uległ licznym przeróbkom. Częścią majątku były również zabudowania gospodarcze, usytuowane w ciągu, gdzie obecnie znajduje się nieczynna chlewnia, magazyn zbożowy, garaże oraz gorzelnia, której resztki w postaci komina i części podziemnych zachowały się do dziś. W pobliżu sadu zachował się pochodzący z okresu budowy pałacu tzw. domek ogrodnika. W czasie okupacji hitlerowskiej w pałacu mieściła się szkoła rolnicza, a od 1944 r. - szpital polowy. W 1945 r. pałac stał się siedzibą polskiej szkoły rolniczej.

Opis

Pałac secesyjny. Okazała budowla dwu-, trzy- i czteroondygnacyjna. Wymurowana z cegły i otynkowana. Korpus główny wybudowany został na planie nieregularnego kwadratu. Na korpusie głównym znajduje się dach mansardowy, z mieszkalnym oraz użytkowym poddaszem w obu kondygnacjach mansardy, z lukarnami, na skrzydłach czterospadowy. Fasadę pałacu zdobi znaczny piętrowy ryzalit poprzedzony podjazdem, z wejściem w formie rotundy wspartej na kolumnach. Elewację ogrodową zdobią dwa wydatne ryzality na których umieszczono spore balkony z tralkowymi balustradami. Nad nimi w dachu umieszczono dwa ozdobne trójkątne przyczółki z oculusami. Od strony północnej do części głównej przylega prostokątne, wydłużone, dwukondygnacyjne skrzydło, częściowo o konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym. Budynek posiada mansardowy dach z mieszkaniami w mansardzie, lukarny oraz ozdobną drewnianą werandę.
We wnętrzu częściowo zachowały się elementy pierwotnego wyposażenia. W reprezentacyjnym okazałym hallu: drewniane ozdobne boazerie (zachowane również w salach na parterze części głównej), klatka schodowa, drewniane wykusze w ścianie naprzeciwko wejścia, witraże, marmurowy kominek na ścianie północnej. Boazerie zdobione elementami architektonicznymi - pilastrami z jońskimi głowicami. W sali południowo - zachodniej położonej w amfiladzie pomieszczeń parteru zachowany marmurowy kominek. W części głównej pałacu zachowana w znacznym stopniu pierwotna stolarka (m.in.drzwi wejściowe główne z nadświetlem i wewnętrzne z supraportami). W reprezentacyjnych pomieszczeniach na parterze (z wyjątkiem hallu) zachowane sztukaterie i fasety sufitowe. Zachowały się też dawne elementy wyposażenia kuchennego jak szafa chłodnicza, czy winda do pokoju kredensowego. Ściany przedsionka wyłożone są od frontu polerowanym granitem, a na posadzce znajdują się płytki terakotowe. W pomieszczeniach zaplecza kuchennego zachowały się również oryginalne podłogowe płytki ceramiczne.

Park

Park krajobrazowy z przeł. XIX i XX w. o pow. około 2ha. Znaczna jego część uległa dewastacji, m.in. utworzono tu boisko. W zachowanym starodrzewie dominują gatunki krajowe: kasztanowiec, dąb szypułkowy, jesion wyniosły, lipa drobnolistna oraz iglaki. Łącznie występują tu 23 gatunki drzew i krzewów. Do ciekawszych możemy zaliczyć magnolie i klon srebrzysty. Bogaty podszyt uzupełnia walory przyrodnicze parku.

Inne

Ruiny gorzelni
Dom ogrodnika
Ruiny rotundy grobowej von Wolffów

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Rządcą majątku w Gronowie był Jan Osiński. Właścicielem Gronowa był Włodzimierz Puzyna, który jak lotnik wyruszył z 4 pułkiem lotniczym z Torunia, walczył w bitwie o Anglię. Po wojnie pozostał w Wielkiej Brytanii i tam zmarł. Miał syna Konstantego Puzynę - krytyka literackiego.
Poniżej biogram rządcy tego majątku.
Jan Osiński 1888 - 1945
Ur. 25 października 1888 roku w Kotnowie parafia Płużnica gm. Lisewo, pow. Chełmno (obecnie gmina Płużnica pow. Wąbrzeźno) na Pomorzu jako syn Wawrzyńca i Katarzyny z domu Jankowskiej. Pochodził ze staropolskiej szlacheckiej rodziny Osińskich. Ukończył kursy rolnicze. Jako obywatel państwa pruskiego odbył służbę w wojsku niemieckim. W I wojnie światowej zmobilizowany walczył w bitwie nad Marną od 1-9.09.1914 r. na froncie francuskim. Był w niewoli francuskiej. Po wojnie zamieszkał w Chełmży, gdzie pracował jako pisarz podwórzowy i też pracował m.in. w Nawrze. W latach 1925-1929 pracował w kopalni węgla kamiennego we Francji, jako tłumacz polsko ? francusko - niemiecki. Poznał on tam zasady i idee sokole, gdzie należał do tamtejszego ?Sokoła?. Mieszkał też w Chełmży gdzie z bratem Władysławem należał do ?Sokoła?. W latach trzydziestych do 1939 roku by rządcą i administratorem wielkiego majątku ziemskiego w Gronowie, którego właścicielem był książę Włodzimierz Puzyna. W Gronowie tradycja sokola była dobrze znana. Została ona zaszczepiona wśród mieszkańców tej miejscowości przez ks. proboszcza Teofila Schulza, zasłużonego działacza ?Sokoła? toruńskiego z czasów pruskich. Później naczelnikiem kilkunastu sokołów, którzy ćwiczyli w majątku księcia Włodzimierza Puzyny, był sokół Jan Osiński. W latach 1939-1945 był rządcą w Gronówku w polskim majątku Józefa Brzuszkiewicza. Potem właścicielem był Niemiec. Jan Osiński ożenił się z Franciszką Kęsik. Mieli troje dzieci: Józef, Gertruda i Bogumiła zamężna z Janem Boguckim. Syn Józef zginął na froncie wschodnim nad Berezyną. Na wiosnę 1945 roku po wejściu wojsk sowieckich na Pomorze rodzina Osińskich i inne polskie rodziny pomorskie została przez sowietów okradziona kilkakrotnie i terroryzowana. 8 maja 1945 r. Jan Osiński został zamordowany przez wojska sowieckie, które jechały transportem kolejowym w m. Turzno. Wojska sowieckie strzelały na wiwat do Polaków! z okazji ?Dnia Zwycięstwa?. Jan Osiński został pochowany na cmentarzu katolickim w Gronowie.
Trumnę ze zwłokami z Gronówka do Gronowa nieśli żołnierze francuscy i włoscy niewolnicy. Rodzina Osińskich zapłaciła dużą daninę krwi. Jan Osiński był jednym z 9 braci Osińskich. Władysław Osiński ur. 1893 r., wykształcenie rolnicze, był zarządca i administratorem majątków ziemskich na Pomorzu w Kiełbasinie (był tu Przełożonym Obszaru Dworskiego) i Elzanowie. Był członkiem ?Sokoła? w Chełmży, służył w żandarmerii wojskowej Wojska Polskiego w Świeciu n/Wis. Jako rządca Elzanowa został wywieziony przez Niemców do obozu koncentracyjnego w Oranienburgu, gdzie zmarł z wycieńczenia. Bernard Osiński wywieziony z Pomorza przez sowietów do łagrów skąd powrócił i mieszkał w Józefkowie gdzie miał gospodarstwo rolne. Stanisław Osiński, właściciel gospodarstwa w Józefkowie koło Mgoszcza w 1945 roku wywieziony przez sowietów do Rosji przez obóz w Działdowie . Tam zamordowany 22 sierpnia 1945 roku.
Andrzej Bogucki

Bibliografia:
Jasiewicz Krzysztof, Lista strat ziemiaństwa polskiego 1939 ? 1945, Warszawa 1995, ss. 1999. Str. 743 (biogramy), dotyczy: Osiński Jan i Osiński Władysław (Poprawa błędów korekcyjnych: 1. Nie Gronów, a powinno być Gronowo. 2. Nie Elzanów, a powinno być Elzanowo. Administrator, też powinno być Kiełbasin). Osobny tom: Uzupełnienia i indeksy nazwisk i miejscowości, ss.319.
Bogucki Andrzej, Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? na Pomorzu 1893 ? 1939, Bydgoszcz 1997, s. 142 (dot. Jan Osiński).
Dh Jan Osiński 1888 ? 1945, /w:/ Sokół Pomorski, nr 1/22 styczeń ? marzec 1999, s. 8. Tam Sokoli Słownik Biograficzny. Też zdjęcie Jana Osińskiego. Zobacz też link w formie cyfrowej PDF:
http://www.glowy.bydgoszcz.pl/cinsp/pismo/SokolPomorski(22)1999.pdf

Bogucki Andrzej, Dziedzictwo kultury szlacheckiej (ziemiańskiej) w regionie Pomorza i Kujaw, [w:] Kurier Uczelniany WSG, kwartalnik Wyższej Szkoły Gospodarki, nr 38/2011, s. 11. Dot. też. m.in. Włodzimierza Puzyna. Też inne teksty np. w Świadectwie o Janie Osińskim mam w archiwum domowym.

tekst: Andrzej Bogucki 2012