Święte

Stan obecny

Własność prywatna

Historia

Dwór z końca XVIII w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1314 r., aczkolwiek istniała ona na wiele lat przed przybyciem tu Krzyżaków. W dokumentach istnieje również jako Hennyngesdorff, Hennigisdorf, Henningisdorf, Svente, Heiligsdorf, Heonigsdorf. Wymieniona jest w przywileju wystawionym dla Łasina w 1314 r. przez wielkiego mistrza Karola Beffarta z Trewiru. Niemiecka nazwa wsi Hennyngesdorff wzięła się od osadźcy Henninga, lecz nie utrzymała się długo. W 1366 r. wielki mistrz Winrych von Kniprode odnowił przywilej dla wsi, która obejmowała 101 włók. Sołtys miał 7 wolnych w włók, proboszcz 6 wolnych włók, resztę posiadali włościanie, którzy płacili czynsz wynoszący 0,5 marki i 2 kury od włóki (na św. Marcina). Sołtys pobierał 1/3 kar sądowych, jako dodatek otrzymał w 1369 r. od Jana von Wichholza, wójta rogozińskiego, 13,5 morgi lasu. W 1376 r. występował w dokumentach Jaśko ze Świętego (Jeske von Swenten). Według ksiąg szkodowych z 1414 r. straty wojenne, jakie poniosła wieś, wyniosły 2 226 marek. Z ksiąg czynszowych z 1435 r. wynikało, że wieś miała 99 włók. W 1454 r. wzmiankowany jest Jakusz ze Świętego. Ok. 1590 r. właścicielem Świętego i Wałdówka został Mikołaj Kostka Szembek, w 1599 r. jego spadkobiercy sprzedali dobra Katarzynie Działyńskiej, wdowie po Hugonie Dąbrowskim, staroście radzyńskim. W XVII w. właścicielami wsi byli Dąbrowscy, Feliks, a po nim Jan (1667 r.). Wówczas istniał już tu folwark. W 1722 r. jego właścicielem był szlachcic, niejaki Kozłowski. Za użytkowanie dóbr kościelnych płacił rocznie 60 florenów proboszczowi w Łasinie. Jego syn, Wacław Kozłowski, dziedzic Świętego i Goczałek, wybudował w 1736 r. w Świętem drewniany kościół (pw. św. Barbary) i plebanię. Pierwszym proboszczem był Adempski. Od około 1741 r. posiadaczem Świętego był Adam Kosowski, chełmiński sędzia ziemski. W 1777 r. dobra obejmowały Święte, Hutę, Kozłowo, Krzywkę i Wałdówko, razem blisko 90 włók. Było w tym 20 włók lasu, jezioro (9 mórg), pustkowie Szałasy ( 1 włóka 24 morgi), karczma, wiatrak, ogród warzywny i owocowy (3 morgi). Dobrom przysługiwało prawo sądownictwa, polowania, warzenia piwa oraz patronat nad kościołem. Samo Święte miało powierzchnię 57 włók i 6,5 morgi. W 1772 r. Święte wraz z tzw. koloniami odziedziczył po ojcu Franciszek Ksawery Leski, który był zmuszony do sprzedaży tych dóbr na licytacji. W tamtym też czasie w majątku wybudowano obecny dwór. W 1786 r. dobra nabył Karol Ferdynand von Gersdorff, który przekazał Święte swojemu szwagrowi Ernestowi Eliaszowi Friesemu. Według topografii Goldbecka z 1789 r. Święte było szlacheckim folwarkiem, z katolickim kościołem i z wiatrakiem i miało 29 dymów. Święte było przez 134 lata w posiadaniu rodziny Friese. W 1896 r. właścicielem majątku który liczył 605 ha był Albert Friese. W 1920 r. majątek Święte kupił Franciszek Kulerski, kuzyn Wiktora Kulerskiego, wydawcy ,,Gazety Grudziądzkiej? (zamordowany w 1939 r. przez Niemców). Na cmentarzu przykościelnym w Świętem znajduje się obelisk nagrobny upamiętniający rodzinę Kulerskich. W okresie międzywojennym zarządcą majątku był Czesław Kurka.
Aż do 1944 r. majątek liczył prawie 600 ha. Wieś miała wówczas 332 mieszkańców. Po wyzwoleniu majątek został znacjonalizowany i przejęty przez Skarb Państwa Polskiego. Na pocz. lat 90-tych odzyskali go potomkowie Kulerskich, przedwojennych właścicieli. Nie uratowało to jednak dworu przed dewastacją i całkowitą ruiną.

Opis

Brak informacji źródłowych n.t. wyglądu dworu i fotografii. Obecne relikty są całkowicie nieczytelne.

Park

Park z pocz. XIX w. Zaniedbany park o nieczytelnej dawnej kompozycji przestrzennej. Rośnie tu cenny starodrzew, a na uwagę zasługuje skupienie 7 drzew (5 dębów i 2 jesionów) uznane za pomnik przyrody w 1933 r. oraz skupienie 2 dębów uznane za pomnik przyrody w 1970 r.

Inne

Zabudowania gospodarcze
Kościół drewn., szachulcowy z 1 poł. XVIII w., odnawiany w 1918 r. i w latach 1962-1966.
Drewniana dzwonnica z XVIII w.
Cmentarz, m. in. z klasycystycznym nagrobkiem z pocz. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011