Wenecja

Stan obecny

Własność Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji.
Zamek zabezpieczony jako trwała ruina. Od 3 lat organizowane są tu inscenizacje historyczne i imprezy związane z Muzeum Kolei Wąskotorowej.

Historia

Wenecja to stara i malowniczo położona wieś, otoczona wodami trzech jezior, leżąca w odległości 8 km na południe od Żnina. Pierwsze wzmianki o W. pochodzą z XIV w., kiedy osada należała do rodu Nałęczów. Jej dawne nazwy to: Wenacia w 1390 r., Veneciae, Wanaczia w 1400 r. Weneczya w 1408 r. i Venecia. Za dawną nazwę Wenecji przyjmuje się mylnie Mościska, które były sąsiednią wsią o XIX-wiecznej nazwie Mościszewo. Jak widać powyżej, nazwa wsi zbliżona do współczesnej pojawia się dopiero w 1390 r., kiedy nazwał ją tak Mikołaj z rodu Nałęczów, po powrocie ze studiów w Wenecji we Włoszech. Legenda głosi, że nazwę tę Mikołaj utworzył dla żony, zakochanej w mieście – pierwowzorze, pokazując zamek otoczony wodami i mówiąc: „oto Twoja Wenecja”. Mikołaj był także właścicielem Chomiąży, o czym pisze Janko z Czarnkowa. "Dziedzicem z Chomiąży" nazywa go także dokument trzemeszeński z 12 stycznia 1390 r. Mikołaj był zapewne synem Chwała, który występował w 1381 r. w Poznaniu, w otoczeniu namiestników króla Ludwika Andegaweńskiego, zwanego Węgierskim. Ci wysłani zostali do Wielkopolski celem wymierzania sprawiedliwości w imieniu króla.
Mikołaj pisał się z Wenecji, ale także używał nazwiska Chwałowicz (od imienia ojca). Pełnił wysokie funkcje, m.in. kasztelana nakielskiego w latach 1365-1377 i sędziego kaliskiego – w okresie od 1381 r. do swojej śmierci w 1400 r. W czasie wojny z Grzymalitami stał po stronie Nałęczów, brał udział w zdobyciu Pyzdr, gdzie uchwalono w 1383 r. konfederację na rzecz Marii, starszej córki króla Ludwika. W odwecie Grzymalczycy, popierani przez arcybiskupa Bodantę zrobili wypad wojenny z Nakła i spustoszyli Mikołajowi kilka wiosek w okolicach Żnina, m.in. Chomiążę, Wenecję, Mościszewo, Grzmiącą, Mokre i młyn na Gąsawce.
Mikołaj znany był także jako „krwawy diabeł”, jednakże nietrudno odgadnąć, że niepochlebne opinie o zacnym sędzi rozsyłał wspomniany arcybiskup Bodanta. Na przestrzeni dziejów powstały o nim różne podania i legendy, które próbował uporządkować prof. Przyborowski w „wiadomości historycznej o krwawym diable” w Piśmie Zbiorowym Wileńskim z 1859 r. Nie miało to jednak ostatecznie wpływu na to, że bezprawia „krwawego diabła z Wenecji”, z legendy uczyniono faktem historycznym.
Zamiarem sędziego Mikołaja Chwałowicza było wyniesienie Wenecji do rzędu miast. W dniu 25 czerwca 1392 r. dokonał nadania ...„w mieście swojem Wenecji kościołowi cztery łany roli na Mościszewie, dziesięcinę snopową z ról dziedzicznych na Mokrem, całe jeziorko Mosinę, dwóch rybaków, którym pozwala łowić, krom niewodem, ryby różnemi drobnemi sieciami na jeziorze Skrzynką zwanem, tudzież jaz na tem jeziorze (przy odpływie Mosiny), łąkę u Zimnej Wody, oddzieloną od łąk kmiecych na Mościszewie i ośm kawałów ziemi z ogrodami w samem mieście Wenecji dla różnych rzemieślników, którzy tam osiądą; w końcu pozwala zbierać drzewo bądź suche, bądź zielone, gdziekolwiek się ono zbiera dla zamku. Za to wszystko pleban odprawiać ma tygodniowo dwie msze żałobne.” Z kolei dnia 8 maja 1395 r., nadanie to zatwierdził w Żninie arcybiskup Dobrogost.
Zamek oraz kościół również powstały z inicjatywy sędziego Mikołaja. Przy kościele utworzył on także altarię p. w. świętego Mikołaja, której dał dziesięcinę snopową z ról kmiecych we wsi Jadowniki. Wśród licznych aktów i nadań z tamtego okresu, kmiecie z Godaw i Biskupina mieli płacić kolendę w wysokości 1 grosza od łanu, a zagrodnicy i karczmarze po pół grosza. Wenecja otrzymała prawa miejskie, jednak w późniejszych czasach zostały jej odebrane.
Po śmierci Mikołaja wieś stała się własnością Mikołaja Pomiana z Warzymowa, kasztelana kruszwickiego, który w 1420 r. odstąpił ją arcybiskupowi Trąbie, za wieś Biskupice pod Radziejowem. Tym sposobem wieś stała się dobrami kościelnymi i siedzibą żnińskich arcybiskupów. Ci wznieśli nowe pomieszczenia użytkowe, m.in. kaplicę, rozbudowali także fortyfikacje zamku. W 1435 r. prymas Wojciech Jastrzębiec przy pomocy Grzegorza z Oseku, puszkarza z Moraw, weterana wojen husyckich, uczynił z zamku warownię, w tamtych czasach praktycznie nie do zdobycia przez wroga. Powstał wówczas rozbudowany system obronny bramy, a cały zamek otoczono dodatkowym murem obwodowym, z południową kurtyną załamaną w anguł. Na narożnikach murów umieszczono protobasteje, służące do prowadzenia ognia artyleryjskiego. Były to rozwiązania na terenie ówczesnej Polski całkowicie pionierskie.
Swoje znaczenie obronne zamek utracił po zawarciu z Krzyżakami II pokoju toruńskiego i przesunięciu granicy z Zakonem. Wenecja jest jednym z nielicznych zamków na tzw. „niżu”, które przestały funkcjonować już u schyłku średniowiecza. W 1478 r. biskup Jakub z Sienna postanowił wybudować nową rezydencję w Żninie i tam przenieść siedzibę kościelnej administracji.
W 1577 r. we wsi były 2 ślady kmiece i 1 zagrodnik, a w 1620 r. 3 zagrodników. W 2. połowie XVIII w. dzierżawcą dóbr weneckich był starosta żniński, Wojciech Miaskowski. W 1759 r. z polecenia arcybiskupa Łubieńskiego wystawił on w Wenecji nowy kościół drewniany, konsekrowany w 1765 r. przez Krzysztofa Dobińskiego, sufragana gnieźnieńskiego. Po III rozbiorze Polski wieś zabrał rząd pruski i utworzył tu folwark, który sprzedał wraz z Mościszewem i Karolewem prywatnym właścicielom. Między innymi była to polska rodzina Iłowieckich, która sprzedała majątek Niemcom. W poł. XIX w. kościół popadł w ruinę, a na jego miejscu pruski rząd wespół z parafianami wystawił nowy kościół murowany, który otrzymał wezwanie Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Kościół stanął na południowo-wschodnim brzegu jeziora Weneckiego, w odległości „500 kroków” na zachód od dworu.
W 1885 r. Wenecja wraz z Mościszewem i Karolewem miała 16 domów, w których mieszkało 209 osób, w tym 164 katolików i 45 ewangelików. Majątek, którego właścicielem był Niemiec - von Davier - liczył 932 ha, w tym 512 ha ziem uprawnych, 52 ha łąk, 57 ha pastwisk i 311,75 ha wód. Oprócz upraw i hodowli prawdopodobnie pozyskiwano tu trzcinę, a także torf i glinę. Do folwarku należał też młyn wodny i mączkarnia. W tamtym czasie poziom wód zapewne był nieznacznie wyższy, ponieważ w XIX-wiecznym opisie Wenecji znajdujemy mniejsze odległości pomiędzy poszczególnymi jeziorami, niż obecnie. Widać to również na prezentowanych litografiach. Wprawdzie odległości podawane są w „krokach”, jednakże pozwala to wyliczyć w przybliżeniu odległość w metrach. Wschodnia część jeziora Weneckiego zwała się wówczas Białym Jeziorem. Zamek stał „800 kroków” od sadu dworskiego, dochodzącego do jeziora Skrzynka i „100 kroków” od jeziora Weneckiego. Podobno jego rozbiórkę rozpoczęto w XVII w., a materiał posłużył do budowy dworu arcybiskupów w Żninie, dokąd transportowany był rzeką Gąsawką. Rozebrane częściowo mury całkowicie runęły zapewne dopiero na przeł. XVIII i XIX w. Rysunki zamku znajdowały się we „Wspomnieniach” Edwarda hrabiego Raczyńskiego i „Przyjacielu ludu” oraz „Albumie Widoków Historycznych” Napoleona Ordy.
Raczyński był hrabią i ziemianinem, ale także działaczem politycznym i społecznym, a także podróżnikiem, autorem dzieł geograficznych i krajoznawczych. W swym majątku w Rogalinie zgromadził bogaty księgozbiór, pochodzący częściowo ze zbiorów klasztornych, likwidowanych przez władze pruskie. Księgozbiór ten stał się podstawą do utworzenia Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu w 1829 r., której był fundatorem.
Zamek w Wenecji do swej najgorszej postaci został doprowadzony w okresie ok. połowy XIX w., gdyż autorzy Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego... podają w t. XIII, na str. 210, że zamek „burzyć poczęto w ostatnich czasach”, czyli nie mogły to być czasy aż tak odległe. Pod k. XIX w. majątek ziemski w Wenecji wykupiła i rozparcelowała pruska Komisja Kolonizacyjna. Opis tamtejszego dworu można znaleźć na jego karcie w naszym katalogu. Zamek w niezmienionej postaci przetrwał 2. wojnę światową, a od 1968 r. był przedmiotem badań archeologicznych. Następnie częściowo zrekonstruowano mury i zabezpieczono je w postaci trwałej ruiny. Prace badawcze prowadził prof. Cz. Sikorski.
Obecnie Wenecja ze swoim zamkiem znajduje się na Szlaku Piastowskim. Wiedzie przez nią turystyczna trasa Żnińskiej Kolei Powiatowej, posiadającej rozstaw szyn liczący jedynie 60 cm, co sprawia, że są to najwęższe tory kolei publicznej w Europie. W sezonie turystycznym kolejka kursuje regularnie na trasie: Żnin-Wenecja-Biskupin-Gąsawa. W pobliskim Żninie znajduje się jedyny na świecie, czynny parowóz Px 38-805 o nazwie „Leon”, poświęconej Leonowi Lichocińskiemu, nazywanemu „księciem pałuckich przewodników”. Jego opowieści w gwarze pałuckiej o historii kolejki i rodzinnych Pałuk przyciągały rzesze turystów. Od 2013 r. Muzeum w Wenecji przejęło Żnińską Kolej Powiatową, co prawdopodobnie uchroni kolejkę od ryzyka rozwiązania, na skutek złej kondycji finansowej, w którą popadła będąc pod zarządem prywatnym. Organem prowadzącym Muzeum będzie Żnin, wspierany przez lokalne samorządy i Urząd Marszałkowski województwa kujawsko-pomorskiego.
W 2014 r. uporządkowano i ogrodzono teren zamku. Stanowi on od teraz integralny element Muzeum Kolei Wąskotorowej jako Zamek Wenecja. Przy okazji, wokół ruin stanęły repliki dawnych machin oblężniczych, wykonane w skali 1:1. Będą tu prawdopodobnie do 2024 r. Na niedostępne wcześniej zamkowe mury prowadzą drewniane schody. Wewnątrz ruin znalazły się tablice informacyjne, przybliżające historię obiektu, postać sędziego Mikołaja – „krwawego diabła” i dawne życie na zamku oraz taras widokowy. Urządzono również piwniczkę w dawnej baszcie, gdzie znalazł się podświetlony „truposz”. Ok. 2018 r. na terenie Muzeum zakończyła się budowa nowego budynku administracyjnego, w którym znajduje się również hostel. Rozbudowywana jest infrastruktura techniczna kolejki, która docelowo będzie mogła wjeżdżać na teren muzeum.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Leksykon zamków w Polsce. Leszek Kajzer, Stanisław Kołodziejski, Jan Salm.
Album widoków historycznych Polski. Seria 5, Napoleon Orda, Warszawa 1873-1883
Badania terenowe w latach 2009-2018
Wszystkie prawa zastrzeżone!


.

Opis

Zamek zbudowany jest na niewielkim wzniesieniu pośród podmokłych łąk, w przesmyku między jeziorami Weneckim i Biskupińskim. Powstał na planie kwadratu o boku długości 33 m. Otaczał go ceglany mur, wzniesiony na kamiennych fundamentach wsparty skarpami. W płn.-wschodnim narożniku znajdowała się kilkukondygnacyjna, czworoboczna wieża, która pełniła funkcje obserwacyjno - obronne. Główny budynek mieszkalny zamku został wzniesiony wzdłuż całego zachodniego muru. Wjazd na dziedziniec prowadził drewnianą kładką i mostem zwodzonym od strony płd. (jez. Biskupińskiego). Poprzedzało go umocnione przedbramie wysunięte przed lico muru. Dodatkowym elementem obronnym była otaczająca przedmurze fosa, której brzegi umocniono drzewem. Mikołaj Trąba lub jego następcy powiększyli założenie otaczając je drugim obwodem murów wysuniętym przed pierwotny o ok. 5 m. Na narożnikach drugiego muru znalazły się małe basteje przystosowane do prowadzenia ognia artyleryjskiego. Również podczas tej przebudowy budynek mieszkalny powiększony został o kaplicę. Przystosowano wówczas zamek do więzienia w nim księży, narażających się władzy kościelnej.

Park

Zamek nie posiadał ozdobnego założenia parkowego.

Inne

Muzeum Kolei Wąskotorowej
Zespół zabudowy kościoła z parkiem z XIX w.
Zespół dworski z k. XIX w. w centralnej części wsi.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011