Słębowo

Stan obecny

Szkoła podstawowa

Historia

Dwór z przeł. XIX / XX w.
Słębowo to wieś leżąca pośród łagodnych wzgórz, przy dawnym trakcie do Łekna, w odległości 8 km na zachód od Żnina. Należy do parafii pod wezwaniem świętego Mikołaja w Cerekwicy. Parafia ta jest bardzo stara, albowiem kościół istniał tu już prawdopodobnie w XI / XII wieku. Na przełomie XIII i XIV stulecia uzyskał obecną formę murowaną, w stylu gotyckim. To w tym kościele miały miejsce uroczystości kościelne właścicieli Słębowa, czyli chrzty, komunie, śluby, etc. Wieś powstała na miejscu dawniejszej osady, zapewne na przełomie XIII-XIV wieku, gdy kształtowała się zdecydowana większość wsi szlacheckich w Wielkopolsce. Jej nazwę zapisano pod postaciami: Slambowo, Szlamowo, Slebowa, Slembowo oraz w najpopularniejszej formie - Słembowo.
Pierwsze wzmianki i to dość liczne, pochodzą z 1448 r. Już wówczas wieś należała do właścicieli pobliskiej Cerekwicy: Andrzeja i Mikołaja Cerekwickich. Tak więc tego roku Andrzej zapisywał po 100 sexag. (grzywien?) posagu i wiana swej żonie Sadce - córce Dersława, dziedzica Jabłkowa. Ta natomiast swoją oprawę i wiano na "Slambowie" scedowała mężowi. Ponadto Andrzej sprzedał za 200 grzywien kmieci z S. wraz z polami - Mikołajowi, dziedzicowi w Żylicach. Brat odwdzięczył się, dając Andrzejowi swoje części S., C. i Świerczewa (zapisanego wówczas jako "Swyrczewo"). Jeszcze w tym samym roku zapisał na folwarku w S. 100 grzywien posagu i tyleż wiana swej matce Annie. Skoro w S. był folwark, musiał istnieć także i dwór, tym bardziej że bracia mieli już wtedy dwór w Cerekwicy. "Słownik Geograficzny..." Chlebowskiego i s-ki potwierdzenie tych informacji znajduje dopiero w 1452 r., stwierdzając fakt, że w aktach grodzkich kcyńskich zapisano informację o "działach" Słębowa.
W 1465 r. Andrzej C. (którego nazwisko zapisano wówczas w postaci "Czyrequiczski") sprzedał z prawem odkupu (wyderkafem) 7 łanów osiadłych w S., za kwotę 100 grzywien, Adamowi z Popowa. Jeszcze w tym samym roku sprzedał kolejne 10 łanów i jedną z karczm (czyli było ich więcej?), Bartoszowi Myeczwyeczsky'emu (pis. oryg.). Cztery lata później Jan C., zapewne syn Andrzeja, sprzedał mu wyderkafem 5 łanów wolne od oprawy żony, za kwotę 57 grzywien. Cerekwiccy rządzili tu nieprzerwanie przez kolejne sto kilkadziesiąt lat. W 1523 r. z pola, które rozciągało się w kier. Żnina, kmiecie płacili dziesięcinę snopową proboszczom żnińskim. Z dwóch innych pól podatek ten składano plebanowi w Cerekwicy. Ponadto od karczmarzy i zagrodników kościół co roku pobierał tzw. "meszne", w ilości po korcu owsa. W połowie XVI w. część wsi przeszła w drodze wiana w ręce Piotra Leśniewskiego, syna Jana i Bieganowskiej. Ożenił się on z Anną Cerekwicką, córką Jana i Anny Jabłkowskiej. Umarł w 1605 r., zaś Anna ok. 1608 r. Mieli 3 synów: Wojciecha, Stanisława i Jana oraz 2 córki: Dorotę zamężną za Macieja Złotnickiego i Barbarę, zamężną za Sebastiana Tłukomskiego.
Regesta poborowe w 1577 r. podają, że Słębowo dzieliło się na dwie części, liczące po 7 śladów osiadłych. (Ślad – dawna miara powierzchni, włóka w Wielkopolsce, mierzona za pomocą laski (pręta) o długości 8 łokci poznańskich, co przy wielkości 10 x 900 lasek dawało powierzchnię 576000 łokci kwadratowych poznańskich, co z kolei przemnożone przez 0,3547 m² (1 łokieć) daje 204307,2 m2, czyli 20,43 ha.) Jedna część należała do niejakiego "Jędrzejewy”, zaś druga do Leśniewskiego. Anna w 1588 r. część wsi sprzedała Andrzejowi Przepełskiemu. Inną część Słębowa posiadali Michał i Marcin C-cy, którzy także sprzedali ją Przepełskiemu oraz Katarzynie Strzeleckiej, wdowie 1-o voto po Mikołaju Przepełskim, żonie Marcjana Mierzewskiego h. Pawęza. W 1595 r. otrzymała ona od braci także karczmę w Słębowie. W 1600 r. wydzierżawiła części w S., Podobowicach i Ustaszewie Piotrowi Kołudzkiemu. Z 1-ej żony Marcjana pochodziły dzieci: Adam, Anna zamężna za Sebastiana Ryszewskiego i Barbara zam. za Wojciecha Morawskiego. Z Katarzyną miał syna Wojciecha i córkę Annę, zamężną za Łukasza Płotowskiego. Katarzyna Mierzewska zmarła w 1612 r.
Od początku XVII w. Słębowo dzieliło się na trzy działy. Część należała do Trzcińskiego, który posiadał 3 łany osiadłe, w tym jeden łan należący do folwarku i połowę łanu pustego. Michał Cerekwicki posiadał 1 łan osiadły i 4 puste, zaś Katarzyna Mierzewska 6 łanów. W informacji tej zabrakło Marcina C., który przecież także miał swoją ziemię. Mówi o tym wzmianka z 1601 r., gdy na połowie działu Marcin zapisywał 1000 złp. wiana swej żonie - Agnieszce Rzeczyckiej. Mierzewska swoją część zastawiła za 4 tys. złp. Jakubowi Sośnickiemu. Żoną tegoż szlachcica była Katarzyna Palędzka. Niestety zmarł on przed oddaniem pieniędzy, więc ta część Słębowa chwilowo przeszła na kolejnego męża Katarzyny - Andrzeja Pątnowskiego, następnie ichmościów panów Przepełskich z Podobowic i Ustaszewa, czyli Mikołaja, a w 1614 r. jego synów: Andrzeja i Mikołaja.
Michał Cerekwicki miał z Dorotą Mierczyńską 3 synów: Andrzeja, Aleksandra i Wojciecha. Marcin zmarł bezpotomnie. Spadkobiercą części stryja został Andrzej Cerekwicki, który w 1609 r. sprzedał swoją część Wojciechowi Trzcińskiemu h. Dołęga, synowi Łukasza. Wojciech C. w 1614 r. wszystkie swoje ziemie w Cerekwicy i S., odziedziczone po stryju i braciach, również sprzedał Wojciechowi Trzcińskiemu. Synami Trzcińskiego byli: Maciej, Wawrzyniec i Łukasz. Wszyscy trzej w 1631 r. odsprzedali swoje części Andrzejowi C. Zapewne wybudował on w Słębowie kolejny dwór, w którym sam zamieszkał. Miał ponadto drewniany dwór w Poznaniu, na przedmieściu zwanym "Gąski", który w 1644 r. podarował swemu synowi Stanisławowi. Zmarł pięć lat później. W międzyczasie za mąż powychodziły córki: Dorota za Tomasza Lubowieckiego, Jadwiga za Krzysztofa Krasowskiego a następnie za Piotra Milińskiego. Dwie pozostałe - Katarzyna i Anna - w 1651 r. były jeszcze pannami. Później Anna wyszła za Wawrzyńca Trzcińskiego, a Katarzyna bodajże za Mycielskiego. W 1652 r. Dorota i Jadwiga sprzedały Cerekwicę i Słębowo Stefanowi Ostrowskiemu h. Topór, synowi Macieja, za kwotę 60 tys. złp. Ostrowski zmarł pomiędzy r. 1654 a 1658. Pozostawił syna Macieja (z matki Mierzwińskiej) oraz dwie córki: Zofią zamężną za Jana Ostromęckiego i Katarzynę zamężną za Adama Drachowskiego. Z tejże trójki dziedzicem Cerekwicy i części S. został Maciej Ostrowski.
Wawrzyniec Trzciński miał z Anną Cerekwicką syna Mikołaja, który ożenił się z Jadwigą Kościelecką. W 2. poł. XVII w. była ona "panią oprawną" Słembowa, czyli po prostu miała na wsi jakieś pieniądze zapisane przez męża. Po jego śmierci wyszła za Zygmunta Kaczkowskiego. Z Trzcińskim miała synów: Andrzeja i Jana. Ci w 1684 r. wydzierżawili swe dobra na 4 lata, Stanisławowi Świeckiemu, za kwotę 4500 złp. Kilka lat później we wsi miały miejsce "gwałty", jako że był to niespokojny okres, w którym dogorywała Rzeczpospolita osłabiona licznymi wojnami. Jadwiga, wdowa po Mikołaju Trzcińskim uciekła za granicę. Na miejscu pozostała Anna Wyganowska, która w towarzystwie Stanisława Tymienieckiego h. Zaremba, swego wuja Jana W. i Jana Kąsinowskiego, w 1694 r. pozywali Aleksandra Napruszewskiego.
Dziedzicem Słębowa był w tym czasie Jan Trzciński ożeniony z Anną Pilchowską. W 1694 r. w Brodkach urodziła się ich córka Barbara Marcjanna. Jan umarł w 1699 r., a opiekunem dziewczyny aż do 1714 r. był jej stryj - Franciszek Trzciński (syn Michała T.). Przed 1719 r. zmarła również matka - Anna. Młoda dziedziczka posesję swoich dóbr dała Franciszkowi. Mieszkała we dworze wraz z dziadkiem Walentym i przyjacielem - Andrzejem Raczyńskim. Wyszła jednak za Michała Dobrzyckiego, zaś Słębowo w 1720 r. sprzedała dawnemu opiekunowi Franciszkowi. Ten ożeniony był z Teresą Skotnicką, z którą miał syna Ignacego i córkę Mariannę. Zmarł około 1728 r., zaś wdowa wyszła za Krzysztofa Gockowskiego. Mężem córki - Marianny Trzcińskiej - został Felicjan Napruszewski, zaś Ignacy ożenił się w 1743 r. z Zofią Węgorzewską, córką Stanisława i Teresy Trzcińskiej. Dziedzic Słębowa był także zastawnym posesorem Grochowisk Pańskich (ob. Szlacheckich) w pow. kcyńskim. W 1756 r. odsprzedał tę posesję Stefanowi Grodzickiemu. Z tej okazji zapisał żonie sumę 13,5 tys. złp. Mieli siedmioro dzieci: Kajetana, Nepomucena, Karola, Ludwika, Teresę zamężną za Stefana Skaławskiego, Mariannę żonę Stanisława Węgierskiego oraz Józefatę. Dnia 8 lipca 1782 r. w Słębowie podpisano kontrakt, na mocy którego całe rodzeństwo zrzekło się praw do majątku, na rzecz Ludwika Trzcińskiego.
Ludwik Trzciński ok. 1783 r. spisał tzw. "dożywocie" z żoną - Katarzyną (Antoniną?) Chrząstowską, córką Jakuba i Katarzyny Browińskiej (Bromirskiej?). Dwa lata później, dnia 16 sierpnia w Czeszewie jego brat Nepomucen zaślubił wdowę - Zofię Borek-Gostyńską h. Gryzina 1-o voto Ponikiewską (herbu Trzaska). Pod koniec XVIII w. byli oni posesorami w Wiśniewie. Z kolei Józefata wyszła za Andrzeja Palędzkiego i zamieszkała u męża w Marcinkowie Dolnym. To niestety wszystkie dostępne informacje z "regestów" n.t. rodziny Trzcińskich, z okresu który nas interesuje, czyli 1. połowy XIX w. Na początku XIX w. Ludwik z żoną prawdopodobnie przeprowadzili się do Chłapowa, gdzie on był asesorem sądowym. Prawdopodobnie jedynym synem Ludwika był Jan Trzciński, lecz nie wiadomo, czy to on pozostał w Słębowie. Nie doszukałem się pokrewieństwa Jana z kolejnym znanym nam dziedzicem - Tadeuszem Trzcińskim. Tak więc po Ludwiku właścicielem wsi został zapewne któryś z jego bratanków. Nie zapominajmy też, że Trzcińscy byli bardzo liczną rodziną i posiadali ogromne dobra w Wielkopolsce, między innymi Stępuchowo, Wiatrowo, Czeszewo, Brudzyń i inne.
W połowie XIX w. wzniesiony został w Słębowie obecny dwór, który w późniejszym okresie został przebudowany. Około 1872 r. Ludwik Trzciński (ur. w 1831 r.), syn Tadeusza Szymona Wincentego (1800-1852), i Joanny Okońskiej, sprzedał zadłużony majątek wraz z pobliskim Świerczewem Janowi Moszczeńskiemu - dziedzicowi Brudzynia. W niemieckich księgach adresowych nazwisko dziedzica zapisano jako Johann von Moszczeński. Dobra Słębowo leżące wówczas w pow. wągrowieckim obejmowały 2504 morgi, w tym 2275 mórg ziemi ornej, 194 morgi łąk i 26 m-gi lasu. Czysty dochód gruntowy, podawany do celów naliczenia podatku przez "fiskusa" czyli ówczesny urząd skarbowy, wynosił 3244 talary.
Jan Franciszek Aleksander Moszczeński h. Nałęcz (1834-1903) był jednym z sześciorga dzieci Mateusza Moszczeńskiego (1796-1870) i Heleny Domiechowskiej h. Prawdzic (1810-1868). Rodzice byli dziedzicami Wiatrowa, odziedziczonego po zmarłym 26 lipca 1846 r. Aleksandrze Moszczeńskim. W Wiatrowie pozostała wówczas wdowa Marianna Radzimińska i synowie: 62-letni Antoni, 60-letni Józef, 56-letni Wincenty i 50-letni Mateusz.
Wróćmy jednak do Jana M. Jego pozostałym rodzeństwem byli: Emilia (1828-1856), która wyszła za Józefa Zenona Gutowskiego h. Leszczyc; Franciszek (1830-1892), ożeniony z Laurą Eleonorą hr. Węsierską h. Belina, a następnie z Anną Sauer; Teodora (1832-1866), zamężna za Bolesława Józefa Wincentego Moszczeńskiego; Aleksander Ignacy, kawaler oraz Antoni Maksymilian (ur. 1837) - również kawaler. Jan w 1858 r. w Izdebnie ożenił się z Franciszką Łubieńską h. Pomian (1836-1860). Miał z nią jedyną córkę Franciszkę, urodzoną zdaje się w 1860 r. Dnia 28 czerwca 1881 r. zaślubiła ona w Poznaniu Władysława Gutowskiego ze Smuszewa.
Po śmierci pierwszej żony, dziedzic zawarł ponowny związek; w 1863 r. zaślubił hrabinę Emilię Węsierską h. Belina (1841-1924). Z tąż Emilią miał jeszcze pięcioro dzieci: Stefana (1864-1925), ożenionego z Izabelą Jarmułt-Mlicką h. Dołęga; Celinę (1866-1911), zamężną za Leona Hipolita Guttry z Piotrkowic; Eleonorę (1868-1934), zamężną za Mikołaja Kazimierza Klemensa Krzysztoporskiego h. Nowina oraz Gustawa (1875-1923), ożenionego z Gabrielą Taczanowską h. Jastrzębiec. W tym miejscu warto wspomnieć, że ojciec Jana - Mateusz Moszczeński - w 1870 r. ożenił się ponownie, z Klotyldą Dzierżanowską. Nie mieli potomstwa.
W 1888 r. w Słębowie było 5 domów i 34 mieszkańców katolików (w części wiejskiej), a w całym okręgu dworskim (ze Świerczewem) 13 domów i 237 mieszkańców, w tym 222 katolików i 15 ewangelików. Wieś miała swoje 76 ha gruntów, natomiast do majątku należało 639 ha, w tym 543 ha ziem uprawnych, 50 ha łąk i 7 ha lasów. Pod koniec XIX w. Słębowo otrzymało zaszczytne miano dóbr rycerskich - Rittergut. Na przełomie XIX i XX wieku Jan Moszczyński wybudował (rozbudował?) miejscowy dwór. Zmarł dnia 28 grudnia 1903 r., pozostawiając żonę, dzieci i wnuki.
W 1913 r. Słębowo wraz z folwarkiem Świerczewo obejmowało 625 ha, w tym 568 ha ziemi uprawnej i 31 ha łąk. Przegląd inwentarza wyglądał następująco: 83 konie, 202 szt. bydła rogatego plus 56 szt. "młodzieży", czyli cielaków oraz 105 sztuk trzody chlewnej. Owiec w Słębowie nie hodowano. Szkoła (wybudowana w 1908 r.) znajdowała się wówczas nieco dalej na północ, przy drodze do Podobowic i Sielca, ok. 100 metrów na płd. od torów linii kolejowej Żnin - Wągrowiec i 385 metrów na północ (w linii prostej) od pałacu. W odległości 500 m. na zachód od szkoły znajdował się dworzec kolejowy.
Jako właściciel majątku w 1913 r. figuruje Kasimir von Kozłowski, czyli Kazimierz Kozłowski, herbu Jastrzębiec. Był on synem Teofila Zygmunta Augusta (1833-1890) i Pauliny Rutkowskiej (1840-1865). Urodził się około roku 1860, zapewne w rodzinnej Tarnówce. W 1880 r. zaślubił Lucynę Kozłowską, córkę Maksymiliana (1843-1915) i Kazimiery Albiny Hieronimy Drwęskiej h. Gozdawa (1847-1919). W 1890 r. urodziła się ich córka Ewa, która w 1910 r. wyszła za Edwarda Donimirskiego h. Brochwicz. Drugim dzieckiem Kozłowskich był Jan (ur. w 1896 r.), który zmarł mając zaledwie 17 lat. Dnia 7 września 1897 r. urodził się drugi syn - Bolesław. Nie ożenił się i nie doczekał potomstwa. W czasie 2. wojny światowej walczył w konspiracji; zginął w Powstaniu Warszawskim, dnia 8 września 1944 r.
W 1926 r. majątek spadkobierców Kazimierza Kozłowskiego liczył 490,7 ha, w tym 441,49 ha ziemi uprawnej, 40,29 ha łąk i pastwisk, 8,21 ha nieużytków i 0,7 ha wody. Zarządcą był Edward Donimirski ze Smuszewa w ówczesnym powiecie wągrowieckim. Czysty dochód gruntowy gospodarstwa wynosił 2773,35 talarów. Ostatnim przedwojennym właścicielem tych dóbr był Bolesław Kozłowski.
W 1930 r. Słębowo miało 348 mieszkańców. W latach 1939-1945 znajdowało się pod zarządem niemieckim i nosiło nazwę Blüchersfelde. Po 1945 r. ziemie majątku zostały rozparcelowane i znalazły się w rękach indywidualnych gospodarzy. W budynku dworu utworzono mieszkania oraz sklep spożywczy. Około 1964 r. dwór zaadaptowano na szkołę podstawową. W 2018 r. szkole nadano imię Anny i Alfreda Krzyckich, znanych przedwojennych wydawców prasy w Żninie. Alfred odziedziczył drukarnię po ojcu - Leonie. Wraz z żoną Anną z Wachowiaków stworzyli prężny koncern prasowy. Wydawali między innymi "Ilustrowany Kurier Powszechny” oraz „Mój Świat”, a Anna była twórczynią dwutygodnika „Moja Przyjaciółka”. Jako ciekawostkę na koniec podam fakt, ze po wojnie pomysł Anny Krzyckiej został skradziony i powstało czasopismo "Przyjaciółka".
Opracowanie własne na podst. badań terenowych i dostępnych źródeł w Internecie.
Analiza przestrzenna i pomiary: Geoportal.
Mapy archiwalne: Serwis Mapster:
11811753 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3171_(1648)_Elsenau_1889_APP_Sygn._M.top.25-921-1.jpg
12882 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3171_Elsenau_1944_UMK_processed.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, piętrowy, fasadą skierowany na płd. zachód. W czasie przeprowadzonych prac remontowych utracił wiele cech stylowych, mimo to nadal swoim wyglądem przypomina XIX-wieczny pałac - siedzibę zamożnej szlachty. Dziewięcioosiowa fasada akcentowana jest pseudoryzalitem w części środkowej, mieszczącym główne wejście do budynku, poprzedzone dwubiegowymi schodami. Ryzalit zwieńczony jest trójkątnym szczytem. Po bokach budowli znajdują się dwa trójkondygnacyjne, jednoosiowe, nieznaczne ryzality, tworzące zarazem jej skrzydła. Elewacja ogrodowa wygląda analogicznie jak fasada, z tym że jest zdecydowanie mniej reprezentacyjna. Wymieniono tu również okna, co zakłóciło pierwotną osiowość elewacji.

Park

Park z XIX w. o powierzchni 8,62 ha, w tym dwa duże stawy (na dz. ewid. nr ...160/7 oraz 160/23) w części południowej. Główna działka obejmująca 3/4 parku to nr ...160/24, o pow. około 6,65 ha (+/- 5%).
Park rozciąga się w kier. wschodnim i płn. wschodnim od dworu. Cenny starodrzew reprezentują gatunki zarówno krajowego jaki i obcego pochodzenia, głównie dęby szypułkowe, burgundzkie i kaukaskie, jesiony wyniosłe, klony srebrzyste, miłorząb dwuklapowy oraz iglicznia trójcieniowa. W otoczeniu szkoły park jest zadbany. Reszta założenia (w części wschodniej) jest dzika (2014), o nieczytelnej kompozycji przestrzennej.
Sad owocowy znajdował się w płd. wschodniej części parku i zajmował 1,5 ha, swoją południową częścią dochodząc do zabudowań folwarku. Poza tym sad znajdował się także na płd. od podwórza gospodarczego, gdzie zajmował współczesną dz. ewid. nr ...160/9 o pow. 1,13 ha.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011