Sadki

Stan obecny

Obiekt nr. 1 - Prawdopodobnie własność J.S.T. Mieszkania.

Historia

Pierwsza wzmianka pisana o wsi pochodzi z 1288 r. i dotyczy zamiany dziesięciny z Sadek i innych wsi, na dziesięciny z dóbr klasztoru byszewskiego, dokonanej przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba. W tamtych czasach była to wieś królewska. W XV w. należała do Samostrzelskich, z których Paweł w 1574 r. odbudował kościół parafialny. Następnie wieś należała do Radzickich, za czasów których znajdowały się tu 24 łany osiadłe, 5 zagrodników i 1 rzemieślnik (1578 r.), dalej Kościeleckich i Zygmunta z Grudny Grudzińskiego w XVII w. W 1618 r. były tu 22 łany osiadłe i 4 zagrodników. W czasie trwającej wojny 30-letniej, w 1645 r. Zygmunt Grudziński wydał przywilej lokacyjny, na mocy którego we wsi osiedliło się 26 niemieckich rolników. W latach 1655-1660 została ona spustoszona na skutek ?potopu? szwedzkiego. Po przejściu wojsk Karola Gustawa we wsi pozostało tylko siedmiu kmieci, podczas gdy przed wojną ze Szwedami było ich 24 i karczmarz. Na początku XVIII w. Sadki i inne okoliczne wsie zostały spustoszone ponownie, tym razem przez wojnę północną i późniejszą zarazę. W 1702 r. właścicielką wsi była Katarzyna Rozdrażewska, która scedowała dobra, w tym Sadki, Olszewkę, Karnowo, Cietrzewnicę i folwark Bielawy Andrzejowi Dąmbskiemu, chorążemu brzesko-kujawskiemu. Dziewięć lat później kolejny właściciel Sadek - Piotr Bniński był fundatorem nowej świątyni. Bnińscy byli właścicielami ogromnych dóbr, w tym Samostrzela. W latach 1749-1755, Wojciech i Konstanty Bnińscy byli fundatorami kolejnego, ceglanego kościoła w Sadkach. Po pierwszym rozbiorze Polski do wsi przybyło ok. 40 niemieckich rodzin. Bnińscy otwarcie okazywali niechęć królowi pruskiemu i opóźniali podpisanie aktu homagialnego.
Po przejęciu dóbr przez Prusaków, zostały one włączone do domeny w Wyrzysku. W 1845 r. właścicielem Sadek i Samostrzela był młody wówczas (25 lat) Ignacy Bniński, który ożenił się z młodszą o 7 lat Emilią Łącką. Trzy lata później został prezesem Komitetu Narodowego Ziemi Nadnoteckiej. Był też członkiem pruskiej ?Izby Panów?, a w latach 60. XIX w. współpracował z księdzem Lemieżem, aktywnym działaczem narodowym. Ze związku Ignacego i Emilii pochodzili: Emilia (1846-1925) zamężna z Karolem Mielżyńskim, Bolesław Wojciech (1849-1912) żonaty z Katarzyną Taczanowską i Maria Ada (1851-1934). W 2. połowie XIX w. w związku z budową cukrowni w Nakle, nastąpił gwałtowny rozwój wsi. Przebiegała tędy też linia kolejowa z Piły do Bydgoszczy i kolejka wąskotorowa do Nakła, wybudowana przez Wyrzyskie Koleje Państwowe S.A. powstałe w 1894 r.
W tamtym czasie we wsi były dwa kościoły: katolicki i protestancki. Dzieliła się już wtedy na część północną w której większość mieszkańców stanowili Polacy i południową, zwaną Schlossberg bei Nakel. Część północna posiadała 56 domów, zamieszkałych przez 527 osób (339 katolików, 155 ewangelików i 33 żydów). Tutejszy folwark liczył 1349 ha, w tym 1009 ha ziem uprawnych i 251 ha łąk. Z kolei w części południowej większość z 338 mieszkańców stanowili Niemcy. W tej liczbie było 127 katolików i 211 ewangelików, zamieszkałych łącznie w 38 domach. Liczyła ona 595 ha, w tym 449 ha ziem uprawnych i 82 ha łąk. We wsi znajdował się także majątek proboszczowski o areale 190,26 ha i dochodzie gruntowym 2077 marek. Na początku XX w. majątki ziemskie w Sadkach, z wyjątkiem kościelnego, uległy parcelacji. Utworzono wówczas klikanaście mniejszych gospodarstw, do których sprowadzili się rolnicy niemieccy. Areał ?probostwa? w 1926 r. liczył tyle samo, co przed 40 laty - 190 ha, w tym 130 ha ziem uprawnych, 54 ha łąk i pastwisk i 5 ha wód. Jego zarządcą był Alojzy Barlik, a czysty dochód gruntowy wynosił 739 talarów. Średnie gospodarstwo było własnością Jana Szulca, wcześniej należało do Żmudzińskich, jego dochód gruntowy wynosił 763 talary, a areał 182 ha, w tym 152 ha ziem uprawnych, 24 ha łąk i pastwisk i 1,5 ha wód.
Trzeci majątek był własnością Pawła Płaczka. Ten był także pierwszym wójtem Sadek do 1930 r. Areał jego gospodarstwa liczył 173 ha, w tym 150 ha ziem uprawnych, 21 ha łak i pastwisk i 1 ha wód. Czysty dochód gruntowy tego majątku wynosił 706 talarów. W 1930 r. Sadki były gminą w powiecie wyrzyskim i liczyły 1073 mieszkańców. Oprócz już wymienionych, duże gospodarstwa rolne we wsi posiadali też: Jakub Haas (52 ha), Johann Kairath (100 ha), Franciszek Schmidt (68 ha), Albert Schmidt (73 ha), Hermann Schmidt (88 ha), Bronisław Susała (63 ha) i Andrzej Budnik (81 ha). W latach 1939?1942 wieś nosiła nazwę Sadke, a w latach 1942?1945 Schloßberg, Kr. Wirsitz.
Po wkroczeniu Niemców wójtem Sadek został Bruno Bohn, a komendantem leutnant Matz. Sprowadzono osadników niemieckich, którzy mieli zająć gospodarstwa opuszczone przez Polaków. Po zakończeniu wojny dawne majątki ziemskie przejął Skarb Państwa Polskiego, a budynki siedzib dawnych właścicieli przeznaczono na cele mieszkaniowe. Do czasów obecnych w Sadkach zachowały się pozostałości dwóch założeń dworskich. Jedno znajduje się w centrum wsi, po północnej stronie drogi nr 10 łączącej Nakło i Wyrzysk, a drugie tzw. ?Papówka? na północno-zachodnim krańcu wsi. Niewielki dworek należący od 1887 r. do Tomaszewskich znajduje się także w leżącym kilka km na północ od Sadek Sadkowskim Młynie. Potomkowie tej rodziny do dzisiaj są właścicielami pozostałości majątku.
Prawa do tekstów zastrzeżone! (M.K.)
Źródła:
Teki Dworzaczka (regesty).
Wielka Genealogia Minakowskiego.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydany pod redakcyą Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego. Tomy I ? XV, Warszawa 1880
Nadnoteckie pałace, dwory, folwarki Krajny i Pałuk. Sławomir Łaniecki, Sępólno Krajeńskie ? Nakło nad Notecią 2010.
Wikipedia

Opis

Dwór w ?Papówce? (obiekt nr. 1, zaznaczony na mapie Google) po remontach i przebudowie utracił wiele cech stylowych. Jest on piętrowy, nakryty dachem naczółkowym krytym eternitem, mieszczącym użytkowe poddasze oraz mieszkania w szczytach. Osiowość elewacji została zakłócona na skutek remontów i przebudowy. W obu elewacjach znajdują się trójkątne wystawki dachowe, a w części północnej dachu także dwie niewielkie lukarny. Do dworu od południa prowadzi brukowana droga obsadzona kasztanowcami, zakończona półokrągłym podjazdem. Wokół budynku znajdują się pozostałości niewielkiego parku z końca XIX w., obecnie o powierzchni około 0,4 ha. W pobliżu zachowały się także dawne zabudowania: dwanaściorak, stodoła i dwie chlewnie.

Park

W \"Papówce\" zachowały się pozostałości niewielkiego parku z końca XIX w., obecnie o pow. około 0,4 ha. Do dworu prowadzi aleja zakończona okrągłym podjazdem.

Inne

- Kościół pierwotnie drewniany z k. XIII w., odbudowany po spaleniu w 1547 r., murowany w latach 1749-1755 z wieżą z 1767 r., rem. w latach 1934-35. Parafia p.w. św. Wojciecha.
- Kaplica rodowa Robowskich na miejscowym cmentarzu.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011