Rybitwy

Stan obecny

Dwór nie istnieje.
Zachowany budynek administracyjny - w ruinie - którego gospodarzem jest Jednostka S.T. w Pakości.
Park - własność prywatna.
Stan coraz gorszy w 2020 budynku już prawie nie widać

Historia

Dwór z 2 poł. XIX w.
Rybitwy to wieś leżąca nad Notecią i granicząca od wschodu z miasteczkiem Pakość. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1065 r., kiedy to należała ona do klasztoru mogileńskiego. W 1362 r. właścicielem Rybitw został w drodze podziału dóbr dziedzicznych Hektor z Pakości, podczaszy brzesko-kujawski. W 2. poł. XV w. dobra te należały do Janowskich z Janowca. Następnie wzmiankowani tu byli Pakoscy. W 1488 r. Piotr z Bnina, biskup włocławski przekazał dziesięciny z Rybitw misjonarzom w Kościelcu. Z kolei na pocz. XVI w. dziesięcinę snopową składano proboszczom w Pakości. W XVI w. wieś należała do Macieja Pakoskiego, który sprzedał ją Januszowi Latalskiemu herbu Prawdzic. Następnie drogą koligacji rodzinnych dobra te przeszły na Krotoskich h. Leszczyc. W latach 1560-1582 ich właścicielem był Jan Krotoski, który miał tu 4 zagrodników. Równolegle 5 łanów osiadłych w Rybitwach posiadała znana rodzina Potulickich h. Grzymała. W kolejnych latach dobra odziedziczył Andrzej Krotoski, który puszczał wieś w dzierżawę. W 1601 r. jako dzierżawca wzmiankowany był Janusz Grzymułtowski, a w 1602 r. Maciej Baranowski, kasztelan biechowski. Na początku XVIII w. w Rybitwach wzmiankowani byli Anna i Ludwik Batogowscy, a następnie Przepałkowscy.
W 1. poł. XVIII w. Rybitwy wraz z Pakością należały do Działyńskich, którzy kupili je w 1610 r. Od Marcina Działyńskiego, starosty nakielskiego wziął je w 1742 r. zastawem Franciszek Mieczkowski herbu Zagłoba, syn Ludwika i Joanny Szczanieckiej - łowczy kowalski, kasztelan konarski kujawski. Ożeniony był z Zofią Chwałkowską z Chwałkowa herbu Odrowąż, z którą miał sześcioro dzieci. Około 1780 r. w Rybitwach wzmiankowany był Jakub Gliszczyński, ostatni dzierżawca u Działyńskich, albowiem w 1785 r. Ignacy Działyński sprzedał wieś wraz ze Słaboszewkiem Janowi von Gerhardowi, podporucznikowi Królestwa Pruskiego. Ten trzymał dobra przez 7 lat, następnie odsprzedał je Józefowi Mieczkowskiemu, który w 1804 r. sprzedał je Wincentemu Kosmowskiemu herbu Kościesza. Jeszcze w tym samym roku Rybitwy odkupił Norbert Zieliński wraz ze swoim zięciem, Ignacym Sumińskim. Po 4 latach Zieliński odkupił od zięcia jego część i został jedynym posiadaczem majątku. W 1826 r. puszczono Rybitwy na licytację, na której nabył je Królewski Bank Centralny w Berlinie. Trzy lata później majątek nabył Tadeusz Wolański herbu Przyjaciel, starosta inowrocławski, ożeniony z Anną Schroetter. W rękach sukcesorów Wolańskich, Rybitwy pozostawały do 1876 r., kiedy to nabył je pruski podporucznik Leopold Schendel von Pelkowski. Dwa lata później Rybitwy kupił Georg Freytag, od którego nazwiska powstała nazwa majątku – Georgenburg.
Około 1888 r. dobra rycerskie Rybitwy stanowiły dominium, obejmujące 495,32 ha ziemi ornej, cegielnię i pakoską cukrownię. Na ogólny areał składało się 391,15 ha ziem uprawnych, 83,75 ha łąk i pastwisk, 3,06 ha nieużytków i 17,36 ha wód. Czysty dochód gruntowy majątku Rybitwy wynosił w 1884 r. 5820 marek, a całego dominium w 1888 r. – 6749,34 marek. Sama wieś Rybitwy posiadała 3 domy i 27 mieszkańców, a dominum 16 domów i 200 mieszkańców. Okręg dominialny oprócz Rybitw składał się z osad: Aleksandrowo, Ludkowo, Rydzek, Śmiernia, Kalwarya Pakoska. Liczył łącznie 20 domów, zamieszkałych przez 321 osób, w tym 238 katolików, 81 ewangelików i 2 żydów. Warto też wspomnieć, że do cukrowni pakoskiej należały 4 duże domy, zamieszkałe przez 121 osób. W tamtym czasie wzniesiono największe budowle założenia: pałac, budynki mieszkalne zarządców i zabudowania gospodarcze oraz murowane ogrodzenie wokół parku. Na teren folwarku wjeżdżało się przez ogromne zamykane bramy, a rozpoczęcie i zakończenie pracy oznajmiane było biciem w dzwony zawieszone w wieżyczkach przy bramie. W Rybitwach była też cegielnia, która działała tu do 1907 r.
Żoną Georga Freytaga była Theodosia Emilia Augusta Manteufel. Pomimo ogromnego wkładu pracy w majątek, zaledwie po dwóch latach, czyli w 1880 r. Freytagowie sprzedali go Albinowi Engelmannowi, a ten w 1904 r. Richardowi von Cretius. Warto wspomnieć, że w tamtym okresie w Pakości działała cukrownia, której dyrektorem do 1904 r. był późniejszy dziedzic Mirosławic – Zygmunt Wyssogota-Zakrzewski herbu Wyskota. W 1902 r. w Rybitwach urodził się jego syn Stanisław. Od 1910 r. właścicielem Rybitw i Rycerzewka był już Otto August Schreiber (1865-1923), ożeniony z Martą Marią Elizabeth Klug (zm. w 1942 r.) – dziedzice Pławina. Mieli oni synów: Fritza (ur. w 1900 r.) i Richarda (ur. w 1898 r.) oraz córkę Emmę Luizę Augustę. Dziedzicem w 1922 r. został Fritz (Fryderyk), który w 1926 r. zaślubił Margot Simon. Pod ich zarządem dobra miały 445 ha obszaru, na co składało się 378 ha ziem uprawnych, 40 ha łąk i pastwisk, 2 ha lasów, 8 ha nieużytków i 17 ha wód. Czysty dochód gruntowy z majątku, podawany do celu oszacowania podatku, wynosił 3117 talarów.
Fryderyk Schreiber był podporucznikiem Wojska Polskiego, aktywnym niemieckim działaczem społecznym, przewodniczącym inowrocławskiego Männergesangverein, a także członkiem loży masońskiej. Jego brat Richard w 1920 r. otrzymał od ojca Pławin. W czasie 2. wojny światowej majątek w rękach Schreiberów funkcjonował normalnie. Wieś po wyzwoleniu została przejęta przez Skarb Państwa Polskiego. Niestety w 1945 r. pałac został zniszczony w pożarze, ponoć wywołanym przez Rosjan. Z czasem rozebrano większość zabudowań i ogrodzenia, a teren wokół pałacu podzielono na działki mieszkańców, którzy wybudowali tu domki jednorodzinne.
Opracowanie własne na podst. dostępnych źródeł i badań terenowych.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac stał na wzniesieniu w środkowej części podwórza gospodarczego. Od północy i zachodu otoczony był ogrodem, z kolei całość otoczona była murem. Był to budynek jedno i dwukondygnacyjny, o dość zróżnicowanej bryle i z okazałą wieżą w północno-zachodnim narożniku, w całości podpiwniczony. Zdobiony bogatym detalem architektonicznym i mniejszymi wieżyczkami od strony wschodniej. Od zachodu znajdowało się wejście zdobione kolumienkami.
Zachowany budynek w którym mieszkali urzędnicy i ekonomowie dawnego majątku, jest obecnie w fatalnym stanie technicznym. Utrzymany był w stylu architektonicznym pałacu, wybudowany z cegły klinkerowej i nieotynkowany (w przeciwieństwie do pałacu, który był otynkowany). Podobny budynek wznosił się w płd.-wschodnim narożniku założenia. Oczywiście łączył je murowany parkan, który biegł od Noteci na wschód do pierwszego budynku, dalej była brama i parkan aż do drugiego budynku, od którego odbijał on na północ. Od północno-wschodniego narożnika parkan biegł z powrotem (na zachód) aż do samej Noteci. W obrębie ogrodzenia znajdowało się całe podwórze gospodarcze oraz park.
Obok budynku wznosi się wieżyczka bramna (niegdyś z dzwonem), zaś druga identyczna znajdowała się po drugiej stronie drogi. Pomiędzy nimi znajdowała się brama wjazdowa do majątku.

Park

Park z 2 poł. XIX w. o pow. 8,27 ha. Zachowany jest w swoich dawnych granicach. Obecny właściciel uporządkował park i utrzymuje go w doskonałym stanie. Nadal jest tu aleja kasztanowa, wnętrza parkowe okolone kasztanowcami oraz trzy stawy rybne. Na uwagę zasługują pomniki przyrody: lipa drobnolistna o obw. w pierśnicy 280 cm, dąb szypułkowy o obw. 450 cm, jałowiec wirginijski o obw. 180 cm i topola czarna o obw. 570 cm. W miejscu gdzie stał pałac, obecnie znajdują się prywatne ogródki i domy jednorodzinne.

Inne

Budynek zarządców, mur. wraz z wieżyczką bramną z 2 poł. XIX w.
Budynek gospodarczy, szach., z 2 poł. XIX w.
Pozostałości murowanego ogrodzenia na płn. granicy parku, z XIX w.
Czworak, 1833 r. (dom nr 8).
Kalwaria Pakoska - zespół 25 kapliczek z kościołem kalwaryjnym, XVII w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011