Skatalogowanych zabytków: 11428
Zarejestruj się

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Zakrzewo

Sackern

Województwo:wielkopolskie
Powiat:rawicki
Gmina:Miejska Górka
Rodzaj obiektu:Dwór

Stan obecny

Prawdopodobnie własność prywatna.

Historia

Dwór z XVIII / XIX w.
Zakrzewo to wieś leżąca 5,5 km na zachód od Miejskiej Górki. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1387 r., kiedy to Małgorzata z Sarnowy i jej mąż Jan Donin (pochodzący ze śląskiego rodu zu Dohna) nabyli Jasień, Zakrzewo i Kawcze w dystrykcie ponieckim, od Wincentego z Granowa, kasztelana nakielskiego. Dohnowie w tamtych czasach posiadali m. innymi Górę leżącą przy granicy z Wielkopolską - siedzibę późn. powiatu. Ich główną siedzibą pod koniec XIV w. była Sarnowa (ob. miasto Rawicz). Jan i Małgorzata mieli czworo dzieci: Jerzego (Jurgę), Ottona, Elżbietę i Annę. W 1418 r. Jerzy ożenił się z narzeczoną swego zmarłego brata - Małgorzatą, córką Andrzeja Gryżyńskiego. Zgodę na ślub oraz zwolnienie z umowy narzeczeńskiej musiała wyrazić Stolica Apostolska. Jerzy i Małgorzata mieli córki Jadwigę zamężną za Wojciecha z Ostrowa i Annę, zamężną za Jana Chełmskiego, kasztelana połanieckiego. Siostra Jerzego - Anna - wyszła za Niemierzę z Lubosza, z którym miała dzieci: Sedziwoja, Niemierzę i Barbarę.
Dobra podzielono pomiędzy córki Jurgi, a w 1448 r. Jadwiga dała Zakrzewo i Jasień Anie, w zamian za jej Kawcze i Golę. Zacny kasztelan Jan mieszkając z żoną w Zakrzewie, zgodnie z ogólnie panującym zwyczajem nazwał się Zakrzewskim. Zmarł w 2. poł. XVI w., zaś wdowa Anna w 1463 r. rezygnowała 7 łanów osiadłych w Zakrzewie - Ściborowi z Ponieca, podkomorzemu poznańskiemu. W tym samym roku zapisała 10 grzywien czynszu rocznie na nowo fundowany ołtarz w kościele parafialnym ponieckim p.w. NMP. Kilka lat później dała wieś braciom Kawieckim: Maciejowi i Mikołajowi. W 1476 r. Mikołaj zapisywał po 100 grzywien posagu i wiana swej żonie Jadwidze. W 1484 r. wzmiankowany jest Jan z Zakrzewa Zakrzewski, który występuje jako poręczyciel plebana ze Zdunów. Mikołaj Z. wymieniał się też częściami wsi z Maciejem Kawieckim, który w 1489 r. na swojej części wsi zapisywał po 250 złp. posagu i wiana żonie Annie Krzekotowskiej. Miał z tąż Anną czterech synów: Piotra, Tomasza, Andrzeja i Macieja, Wojciecha i Mikołaja. W 1496 r. dał tym synom Zakrzewo i pustki Jasienie "z miłości ojcowskiej", zarazem ustanawiając "niedział" tych dóbr. Zmarł rok albo dwa lata później, a w 1499 r. w imieniu niepełnoletnich synów występował ksiądz Jakub Kęszycki, w sprawie przeciwko Marcinowi Ponieckiemu.
Jak na braci "niedzielnych" przystało, Zakrzewscy na pocz. XVI w. zarządzali majątkiem wspólnie. Zapewne to oni wybudowali we wsi pierwotny kościół p.w. świętego Marcina (przed 1510 r.), a także nowy dwór w Zakrzewie. Stali się też protoplastami wielkiego rodu Zakrzewskich "Wyszogorskich", pieczętujących się herbem Wyskota. Bracia Zakrzewscy w 1513 r. kupili łan ziemi w Golinie od Anny Golińskiej, wdowy po Janie G., zwanym "Lampert", a następnie dali tejże wdowie 1 łan w Jasieniu (plus dopłatę w gotówce), za połowę Małej Goliny i łan pusty w W. Golinie. Później bracia Zakrzewscy mieli wiele potomstwa, a ich genealogia wymagałyby specjalnego, obszernego opracowania. W 1580 r. Wojciech Zakrzewski miał tu 9 łanów i 5 zagrodników, 2 komorników i karczmę. Anna Zakrzewska płaciła pobory od 7 i pół łanu, 4 zagrodników, 4 komorników i rzemieślnika, 45 owiec i wiatraka. Na pocz. XVII w. spłonął kościół we wsi, który został odbudowany i w 1647 r. dziedzic Mikołaj Zakrzewski dobudował do niego kaplicę. W 1658 r. kościół ten poświęcił biskup poznański, ksiądz Tholibowski. Ostatnim z Zakrzewskich na Zakrzewie był Mikołaj z żoną Konstancją, którym w 1702 r. urodził się syn Adam Antoni. W XVIII w. ród ten przyjął jako pierwszy człon nazwiska przekształconą formę słowa Wyskota - "Wyssogota" i tym sposobem stali się "Wyssogota-Zakrzewskimi", herbu Wyskota. Po opuszczeniu rodzinnych dóbr Zakrzewscy i ich potomkowie porozjeżdżali się po Wielkopolsce, a z okolicznych majątków trzymali m. innymi wsie Domaradzice i Osiek.
W 1702 r. po raz pierwszy w zapiskach pojawia się kolejny dziedzic - Rafał Wilkoński h. Odrowąż. Zarządcami majątku byli w tym czasie Kazimierz i Konstancja Grodziccy. Zakrzewscy sprzedali większą cześć dóbr Z. już w 1699 r., ale Adam Zakrzewski uczynił to dopiero w 1723 r., sprzedając swoją część Z. - Franciszkowi Wilkońskiemu. Ten w 1728 r. odnowił z drzewa miejscowy kościół,, podupadły na skutek wojen i pożarów.
Wspomniany wyżej Franciszek Wilkoński, kasztelan krzywiński, ożeniony był z Heleną Choińską h. Awdaniec. W Z. rodziły się ich dzieci: Franciszka Kunegunda, Wacław Hipolit i Dorota Balbina (w 1724). Po śmierci Choińskiej, dziedzic w 1738 r. zaślubił w Konarach Otylię Katarzynę Mariannę Skaławską h. Nałęcz; miał z nią kolejne dzieci: Piotra Rafała Odrowąża (1738-1801), Magdalenę, Mariannę Kunegundę (ur. 1739), Piotra z Alcantery Rafała Marcina (1740), Ignacego, Krystynę, Andrzeja, Wincentego, Leona Wojciecha (1742), Józefa (1747-1822) i Nepomucenę Joannę Zofię. (nie odpowiadamy za błędy zw. z różnicami pomiędzy zapiskami u Dworzaczka a WGM).
Otylia ze Skaławskich zmarła w 1780 r. i pochowana została u o.o. Franciszkanów w Górce. Dziedzicem Z. został Józef Wilkoński, ożeniony z Barbarą Chłapowską h. Dryja. Jakoś tak w tym okresie Wilkońscy wybudowali we wsi nowy dwór, licznie wzmiankowany z okazji ślubów, czy urodzeń dzieci, np Wawrzyńca Hipolita, ochrzczonego w dn. 16 maja 1782 r.; matką chrzestną dziecka była dwórka Teresa Koszutska. Jakiś czas później we dworze miał miejsce ślub Marii Magdaleny Wilkońskiej i Marcelina Nieżychowskiego h. Pomian. Józef Wilkoński był znaną postacią w ówczesnej Rzeczpospolitej, m. innymi szambelanem królewskim, cześnikiem poznańskim, posłem woj. kaliskiego na Sejm 4-letni w 1790, etc. Miał z Chłapowską łącznie pięcioro dzieci, w tym wspomnianego Wawrzyńca, a ponadto: Stanisława Gwidona, Teresę, Kordulę oraz Kazimierza.
W 1784 r. bracia Wilkońscy zawarli pomiędzy sobą szereg kontraktów, w efekcie których Zakrzewo pozostało przy Józefie. Ten w 1788 r. sprzedał Zakrzewo i Żołędnicę Bogusławowi Sczanieckiemu z Łagowca, h. Ossoria, za kwotę 347 tys. złp. Z życia dworskiego końca XVIII w. w Zakrzewie warto odnotować ślub Franciszki Rytelskiej z Franciszkiem Pruskim (1795) - w obecności świadków Jana Pruskiego z Pudliszek i Antoniego Sczanieckiego, syna dziedzica; chrzest dziewczynki Sylwestry Marianny Kmity (1798) - córki posesorów Roszkówka. Swój wizerunek przy tej uroczystości ocieplała dziedziczka - Franciszka z Cząstkowskich Sczaniecka i Jan Pruski - dziedzic Pudliszek. W tym samym roku Joanna Nepomucena Kurnatowska z dworu Z. wyszła za komisarza dóbr Pudliszki, Ludwika Dzierzbickiego. Zapisek jest sporo i dotyczą w większości uroczystości ludzi niższego stanu, w tym administatorów, służby, guwernantek, itd, itp. Nazwisko Pruskich przewija się bardzo często ponieważ Jan Pruski ożeniony był z Ludwiką ze Sczanieckich, krewną dziedziców. Wygląda nawet na to, że większość ich dzieci rodziła się właśnie w Zakrzewie.
Dziedzic Bogusław Sczaniecki zmarł podczas pobytu w Rawiczu, dnia 15 marca 1810 r. i pochowany został w Zakrzewie. Początkowo majątkiem zajmowała się wdowa, ale od ok. 1815 r. dobra oficjalnie odziedziczył syn Antoni, ożeniony z Anną z Kowalskich, dotychczasowi dziedzice Sarbinowa. W 1820 r. ich córka Leokadia wyszła w Zakrzewie za 10 lat starszego od siebie - 27 letniego Teofila Morawskiego h. Drogosław, dziedzica Mikołajewic i Dąbrówki. Cztery lata później jej siostra Kordula Sczaniecka wyszła za Ksawerego Bojanowskiego h. Junosza. Matka - Franciszka z Cząstkowskich - dożywotnia właścicielka Zakrzewa, zmarła dnia 30 maja 1831 r. Ponoć w tym samym roku Zakrzewo odwiedził będący przejazdem Adam Mickiewicz.
Majątkiem początkowo zarządzała Leokadia z mężem, oficjalnie pełniąc funkcję posesorów. We dworze mieszkała tez jej siostra z mężem Ksawerym. Trzecią córką Antoniego Sczanieckiego była Melania, zmarła panną dnia 2 lutego 1841 r. W tym samym roku w Z. urodziła się córka Ksawerego i Korduli - Anna Magdalena. Około połowy XIX w. potomkowie Sczanieckich sprzedali majątek von Langendorffom z Rawicza. W 1872 r. wieś pod zarządem niemieckim miała 2604 morgi gruntów, w tym 2062 m. ziemi uprawnej i wykazywała do podatku 2604 talary "czystego dochodu gruntowego".
W 1888 r. Zakrzewo dzieliło się na wieś oraz wieś gospodarczą. Ta druga część (północna) miała 25 "dymów" i 234 m-ców, w tym 12 ewangelików. Rozłożyła się na rzucie owalnicy (w dł. osi N-S), u której podstawy wznosił się kościół. Z kolei płd. część Zakrzewa (z folwarkiem) miała 666 ha, 11 dymów i 226 m-ców, w tym 32 ewangelików. Czysty dochód, oszacowany do podatku gruntowego wynosił 7681 marek. Zakrzewo pod koniec XIX w. weszło jako "dobra rycerskie" - Rittergut, w skład majętności Kawcze (Kawitsch). W 1913 r. miało 665 ha, w tym 425 ha roli i 100 ha lasu, z czystym dochodem oszacowanym na 7687 marek. Właścicielem był wówczas oberleutnant Wilhelm Reinecke, zaś dzierżawcą (bodajże Kawcza) Herman Versen.
W 1926 r. majątek wraz z folwarkiem Antoniewo (leżącym 1,5 km w kier. zachodnim) należał do Hugona Langendorffa z majętności Kawcze. Na 662,5 ha obszaru składało się 480,2 ha ziemi uprawnej, 78,1 ha łąk i pastwisk, 70,7 ha lasów, 30 ha nieużytków i 3,5 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 2562 talary. Majątek posiadał własną gorzelnię i kolejkę polną. W 1930 r. wieś liczyła 502 m-ców. Był tu wiatrak Niemca Rauhuta, zajazd K. Kowalskiego, kuźnia B. Kortylewskiego i spółdzielcze Kółko Rolnicze. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Sackern. Po wojnie dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. Dwór po wojnie prawdopodobnie używany był jako mieszkania.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6821 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4367_Rawitsch_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Na chwilę obecną nie posiadamy zdjęć ani opisu dworu. Prawdopodobnie jest to budynek vis'a vis dużego stawu w płd. części wsi, będący zarazem zachodnią pierzeją podwórza gospodarczego, który na zdjęciach satelitarnych sprawia wrażenie ruiny.

Park

Założenie nie posiadało typowego parku ozdobnego, ale po drugiej stronie drogi przecinającej wieś w kier. N-S znajdował się naturalny teren porośnięty luźno drzewami, z dużym stawem (naprzeciwko dworu).
W centrum wsi park przykościelny o pow. 1,24 ha.

Inne

We wsi: kościół, drewniany, pocz. XVII / XVIII w., par., p.w. świętego Klemensa.
Zabudowania gospodarcze XIX / pocz. XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.