Dominowo

Stan obecny

Urząd Gminy.
Kościół.

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
Dominowo to wieś leżąca 7,3 km na płn.-wschód od Środy Wielkopolskiej, nieco na płd. od autostrady A-2. W zapiskach także jako Dumino, Duninowo albo Duminowo, po raz pierwszy pojawia się na pocz. XV w. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od Duninów (Doninów) - śląskiego rodu zu Dohna, którzy pod koniec średniowiecza przybyli do Wielkopolski i posiadali tu w XIV i XV w. wiele majątków ziemskich. Począwszy od XV w. wieś wchodziła w skład parafii w Gieczu. Pierwszym znanym właścicielem wsi jest Andrzej z D., wzmiankowany w 1457 r. wraz z innymi wielmożami, z okazji otrzymania 1/10 wsi Chorzępowo oraz po 111 grzywien w gotówce, od Łukasza z Górki, wojewody poznańskiego. W zapisce tej nazwa wsi występuje już we współczesnej postaci - Dominowo. Część D. była wówczas w posiadaniu Jerzego, Stanisława i Jana Tomickich, właścicieli licznych dóbr w Wielkopolsce, m. innymi Iwna. Z kolei inny dział (dziedzina) należał do Sławęckich, m. innymi posiadaczy Wyszakowa. Wieś składała dziesięciny kanonikom w poznańskiej kolegiacie NMP. W 1485 r. za zezwoleniem królewskim dobra: Środę, Dominowo, Murzynowo, Biechowo, Skotniki, Książno, Chwalibogowo i wiele innych dóbr nabył od Tomickich - Ambroży Pampowski h. Poronia. Był on synem Jana - komandora Joannitów w Poznaniu. Studiował w Krakowie, później był pisarzem kancelarii królewskiej, krajczym dworu królewiczów, chorążym nadwornym, pisarzem ziemskim kaliskim, stolnikiem pozn. (1480), kasztelanem sier., wojewodą sieradzkim (od 1494), starostą gen. Wlkp (od 1498), starostą malborski i wiele, wiele in. Pierwszą żoną wojewody była Zofia Dębińska, a drugą Anna Grodzieńska. Z pierwszej pochodziły dzieci: Jan ożeniony z Anną Brudzewską; Małgorzata (zm. 1508), Barbara zm. jako dziecko, Anna zamężna za Mikołaja Kretkowskiego, Zofia zam. za Oporowskiego, Katarzyna zam. za Kościeleckiego, Barbara 1-ov. Potulicka, 2-o v. Czarnkowska; Bogumiła, Dorota i Anna.
Jan Pampowski w 1510 r. sprzedał część wsi za 170 grzywien i 150 złp. Świętosławowi Komorskiemu, podwojewodzie w Pyzdrach. Miał on z Brudzewską pięciu synów: Jana: Ambrożego, Krzysztofa, Wojciecha i Piotra. W 1540 r. ciż bracia dokonali podziału dóbr, w efekcie Dominowo (część) przypadło Janowi Pampowskiemu. W poł. XVI w. Wojciech i Piotr Pampowscy byli tenutariuszami miasta królewskiego Środy. W 1568 r. Barbara (córka Wojciecha P.) - żona Jana Roszkowskiego - sprzedała swoją część D. oraz Rusibórz, Nietrzanowo i Grodziec za kwotę 9 tys. zł. - Janowi Mikołajewiczowi Cielęckiemu.
Na części Sławęckich po Marcinie siedział jego syn Wojciech. W 1532 r. ojciec dzielił poddanych w Dominowie. W 1550 r. Stanisław S. dał swoje części dziedziczne wraz z pozostałym majątkiem żonie - Małgorzacie Nietążkowskiej. W 1561 r. sprzedał wyderkafem łan ziemi zwany "Byczkowski" Janowi Kleparskiemu, za sumę 106 złp. Dwa lata później całą część "Bykowską" sprzedał Stanisławowi Sokolnickiemu h. Nowina.
W 2. poł. XVI w. we wsi pojawia się także Maciej Chłapowski h. Dryja. Miał on synów: Wojciecha, Marcina, Wojciecha i Jana. Marcin w 1559 r. zapisywał na 1/2 Chłapowa, Gablina i D. po 800 złp. posagu i wiana żonie Małgorzacie Modliszewskiej. W 1585 r. Łukasz Ch. ożenił się z Katarzyną Bzowską i mieli synów: Łukasza, Macieja, Wojciecha Stanisława i Andrzeja, który w 1586 r. zapisywał 1400 złp. posagu żonie Katarzynie Manieckiej. Pod koniec XVI w. nastąpiło scalenie dwóch dziedzin Dominowa, na skutek sprzedaży dokonanej przez Krzysztofa Cielęckiego - Wojciechowi Chłapowskiemu. Trzecia nadal znajdowała się w rękach Sławęckich, a konkretnie Wojciecha, syna Sebastiana Sławęckiego. Ten w 1601 r. zastawiał dobra Janowi Spławskiemu, wojewodzie inowrocławskiemu, a następnie sprzedał je Annie Białęskiej, wdowie po Stanisławie Gwiazdowskim. W 1603 r. wyszła ona za Jana Zaczułtowskiego. Siostra Wojciecha Sławęckiego - Anna - wyszła za Pawła Piotrowskiego. W 1608 r. toczyła ona spór o granice dóbr, z Anną Z. i jej synami: Janem i Piotrem. Trzecia część Dominowa pozostała w rekach Spławskich, zaś po Janie odziedziczył ją syn - Maciej. W 1606 r. zapisywał on na częściach swoich dóbr 15 tys. złp. posagu żonie Annie Rydzyńskiej. W 1610 r. Andrzej Chłapowski i jego bratanek Jan (syn Łukasza) dokonali podziału dóbr Chłapowo, Borzewo, Gablino, Dominikowo i pustki Gierałtowo. Jan wziął dział Chłapowski, tj, cz. cz. całe w Chłapowie, Gablinie i Borzejewie, zaś Andrzejowi zostały części w Dominowie plus dopłata 300 złp.
Reasumując: w 1. poł. XVII w. we wsi siedzieli: Spławscy, Piotr i Jan Gwiazdowscy - synowie Stanisława oraz Andrzej Chłapowski i jego syn Mikołaj, który w 1619 r. sprzedał tę część Mikołajowi Mieszkowskiemu h. Odrowąż, synowi Jana, ożenionemu z Zofią Chłapowską. Po 10 latach sprzedał Mieszkowskiemu kolejne części swoich dóbr.
W okresie 1. wojny szwedzkiej nieoczekiwanie pojawia się we wsi, nie powiązana z powyższymi rodzina Głoskowskich (Głuszkowskich?): Władysław i jego żona Anna. W 1634 r. puścili oni wyderkafem Dominowo, Chłapowo i Szrapki Piotrowi Chełkowskiemu h. Wczele. Na drugim dziale siedziały panie Mieszkowskie (córki Mikołaja): Katarzyna zamężna za Stanisława Koszutskiego oraz panny Teresa i Anna. Ich brat Bartłomiej był tenutariuszem dóbr, a w 1642 r. pozywała go Marianna Gwiazdowska - córka Jana i Katarzyny Rogowskiej.
Po śmierci Adama Mieszkowskiego (syna Mikołaja), jego część D. przeszła na rzecz skarbu koronnego. Komisja w osobach: Radomicki, wojewoda; Leszczyński, GWP i Mielżyński, postanowiła w 1644 r. scedować (m. innymi) Dominowo i prawa w Sławęcinie - Stanisławowi Szołdrskiemu h. Łodzia. Syn Stanisława - Andrzej - w 1668 r. zapisywał na dobrach po 6 tys. florenów posagu i wiana swej przyszłej żonie - Zofii Radomickiej.
Druga wojna szwedzka wymiotła ze wsi potomków Chłapowskich, pojawił się za to Władysław Głoskowski, dziedzic części Chłapowa, Szrapek i Dominowa. Z żoną Anną Krzyżankowską miał on synów: Władysława i Marcina. Starszy brat w 1675 r. sprzedał swoją część wsi kuzynowi, również Władysławowi (synowi Marcina), który w 1679 r. odsprzedał tę część Szołdrskiemu. Drugą żoną Stanisława Sz. była Marianna Zajączkówna (pisząca się z Wrzący, herbu Pomian); zmarł on w 1687 r.
Andrzej Szołdrski, kasztelan biechowski, miał z Radomicką syna Ludwika, który w 1700 r. sprzedał całe dobra dziedziczne po ojcu Krzysztofowi Fryderykowi Zaydlicowi, synowi Henryka. Ten od razu wydzierżawił majątek Wojciechowi Bronikowskiemu. Ożenił się z Anną Elżbietą Golcz, z którą mieli synów: Adama, Fryderyka i Kaspra oraz córki: Urszulę Małgorzatę Katarzynę zamężną za Schlichtinga i Teresę zam. za Łukomskiego. Dziedzic zmarł w 1714 r. Zaydlitzowie nie mieszkali w Dominowie, które puszczono w posesję znanemu nam już Bronikowskiemu, lecz w swoim Chłapowie. W 1728 r. Bronikowski o coś tam ich pozywał. O co? - tego zapiska nie precyzuje. Zarządca ożeniony był z Katarzyną Sczaniecką h. Ossoria, z którą mieli syna Aleksandra. Ten w 1741 r. zapisywał kwotę 9 tys. złp. swej żonie - Dorocie Kotarbskiej.
W latach 30. XVIII w. część Dominowa przeszła w wianie na Antoniego Lisieckiego, który ożenił się z Teresą Szołdrską. Tę część w 1744 r. ich syn Stefan - kanonik kolegiaty NMP na Ostrowie poznańskim - sprzedał wraz ze swoim Orzeszkowem (i in.) Ignacemu Lisieckiemu. W poł. XVIII w. miało miejsce wiele transakcji dot. dóbr, a wieś przechodziła z rąk do rąk. M. innymi jej część od Kotarbskiego nabył Jan Świerczyński. Ostatecznie około 1760 r. dziedzicem Dominowa został Piotr Korytowski h. Mora, syn Antoniego i Barbary Jezierskiej. W 1766 r. zapisywał on na częściach Chłapowa, Dominowa, Borzejewa, Szrapek i Giertatowa, po 41390 złp. posagu i wiana swej żonie - Annie Skarbek-Malczewskiej, córce Mikołaja. W tym czasie część wschodnia wsi należała wraz z Orzeszkowem do Józefa Pogorzelskiego, syna Michała i Marianny Błociszewskiej h. Ostoja, który w 1788 r. sprzedał tę połowę Skotnickiemu, lecz ten nie zapłacił i transakcję uchylono. Następnym klientem został Melchior Krzyżanowski, który już w 1791 r. sprzedał Orzeszkowo i "pessularum" w Dominowie Ignacemu Sutkowskiemu, cześnikowi inowłodzkiemu.
Piotr Korytowski zmarł przed 1790 r. po czym wdowa Anna wyszła za Jana Rowińskiego. Jego syn Melchior, starosta ulejski, ożenił się z Marianną Czarnecką, córką Wojciecha i Julianny Zabłockiej. Na pocz. XIX w. Chłapowo i D. przeszło w ręce Ludwika i Antoniny Trzcińskich h. Dołęga. D. znajdowało się pod zarządem posesorów, m. in. Karszewskich, Dobrogoyskich i in. Adam Karszewski ożeniony był z Petronellą Trzcińską, a w Dominowie rodziło się kilkoro ich dzieci. Zapewne to oni dokonali uwłaszczenia chłopów w 1823 r., kiedy to wydzielono część wsi i nazwano ją Marianowo. W części tej powstało 7 nowych zagród. Kolejnym posesorem Dominowa został wówczas Wincenty Daleszyński, ożeniony z Leopoldą Chruścicką. Po Daleszyńskich we wsi pojawił się Piotr Radoński h. Jasieńczyk, ożeniony z Joanną Kierską h. Jastrzębiec. Mieli ośmiu synów, spośród których Dominowo przejął w latach 30. XIX w. Franciszek. W 1836 r. ten wydzierżawił D. swemu bratu - Faustynowi. Tu słówko o bracie. - Faustyn uczęszczał do gimnazjum w Poznaniu, aż do klasy 4-tej, następnie w Lesznie, gdzie otrzymał świadectwo dojrzałości. Później z bratem Hipolitem wybrali się na uniwersytet w Berlinie, ale wrócili do Polski na wieść o wybuchu powstania i dnia 13 grudnia 1830 r. stanęli w Warszawie. Po wytoczonym procesie i służbie wojskowej, w 1835 r. powrócił do domu. W 1839 r. Faustyn ożenił się z Eleonorą Radońską z Brodów, a rok później urodziła się tu ich córka Kornelia Maria. Po zakończeniu dzierżawy kupili Ninino, dokąd przenieśli się "na świętego Jana 1842."
Franciszek w międzyczasie siedział w Chłapowie, a w 1834 r. ożenił się z Seweryną Radońską. Mieli czworo dzieci: Kazimierza Wincentego ożenionego z Celiną Radolińską h. Leszczyc; Marię zamężną za Witolda Potworowskiego; Joannę Helenę, zamężną za Stanisława Filipa Koczorowskiego h. Rogala oraz Teofila (1842-62). Zaledwie 30-letnia dziedziczka - Seweryna - zmarła w 1844 r. Franciszek zmarł na paraliż, dnia 6 września 1865 r. w hotelu Bazar w Poznaniu; miał 62 lata. Córka Maria miała wówczas lat 29, Kazimierz 27, a Joanna (Koczorowska) 25 lat. We wspomnieniu pośmiertnym czytamy, że w powstaniu listopadowym walczyło ośmiu braci Radońskich. Franciszek, żołnierz 2-go pułku szaserów, dosłużył się porucznika, a pod Krymkami dostał złoty krzyż (Virtuti MIlitari).
Po śmierci ojca Radońscy sprzedali majątek Stanisławowi nr. Ponińskiemu h. Łodzia, synowi Edwarda (z Wrześni). Ten w 1869 r. ożenił się z Marią hr. Mielżyńską h. Nowina, córką Leona i Felicji Potockiej h. Pilawa. Dnia 6 lipca 1870 r. we Wrześni urodził się ich syn Edward Felicjan Izajasz, a rok później w Dominowie Felicjan Leon Aleksy. Zaledwie 16-letni Edward zmarł w D. dnia 14 września 1886 r. W latach 90. hrabia Poniński sprzedał majątek pruskiej Komisji Kolonizacyjnej. Około 1885 r. Dominowo leżało w pow. średzkim i wraz z folwarkiem Szrapki (vel. Michałowo) stanowiło domenę o pow. 2417 mórg. We wsi znajdowało się 12 domów z 219 m-cami wyznania katolickiego; 68 analfabetów. Po likwidacji majątku przez Prusaków, na nowo utworzone gospodarstwa sprowadzono kolonistów niemieckich. W 1908 r. dawną część dworską przemianowano na Herrenhofen. Pałac został przebudowany na szkołę i kościół ewangelicki. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. wielu Niemców opuściło Dominowo, jednak nie ma to już z opisywanym pałacem żadnego związku. W 1930 r. wieś liczyła 274 m-ców i była siedzibą gminy w pow. średzkim. Największą firmą była tu spółka z n.o. która posiadała Kasę Oszczędnościową, handel paszami oraz młyn motorowy. Ponadto w D. znajdowała się restauracja S. Brzezińskiego, kuźnia S. Spychalskiego, krawiec A. Mazur, szewc A. Schafer i cieśla O. Thiel. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę... Po wojnie w przebudowanym pałacu nadal znajdują się Urząd Gminy i kościół.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6794 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4266_Bojanowo_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dawny pałac był budynkiem parterowo-piętrowym, z wieżą od zachodu, fasadą skierowany na południe. Z braku zdjęć archiwalnych i materiałów źródłowych, dokonanie szczegółowego opisu jest mocno utrudnione.

Park

Park rozciągał się na północ od pałacu. Obecnie nie istnieje.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011