Smuszewo

Stan obecny

Własność prywatna. Pałac w ruinie.

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
Smuszewo, dawne Smoszewo, to wieś leżąca 1 km od Jeziora Czeszewskiego, 12 km na płd.-wschód od Gołańczy i 8,5 km na płn.-wschód od Łekna. Historia tych ziem zaczyna się około 500-750 lat p.n.e., kiedy to za wsią, na wysokim brzegu jeziora, znajdowało się grodzisko. Zapewne kilkaset lat później mieszkańcy porzucili to miejsce i wznieśli nowy gród, podobny do Biskupina, na przesmyku pomiędzy Jez. Czeszewskim i Czeszewskim Małym. Podania głoszą, że gród został złupiony i spalony przez wędrowne plemiona Scytów. Jeszcze później, w IX w. na miejscu grodu powstała średniowieczna osada, otoczona wałem i fosą. Pod koniec XIV w. była tu już wieś szlachecka - gniazdo rodowe Smuszewskich, pieczętujących się herbem Ostoja. Pierwsza wzmianka pisana o wsi pochodzi z 1380 r., kiedy to arcybiskup gnieźnieński przekazał dziesięciny ze Smuszewa plebanowi w Kościelcu. Pierwszym znanym właścicielem był Zbylut ze Smuszewa, wzmiankowany z okazji poświadczenia dokumentu w 1404 r. Wieś wraz z Podolinem, Nadborowem i Paryżem, stanowiła niewielki klucz majątkowy, należący w 2. poł. XV w. do braci Mikołaja i Macieja Smuszewskich. Mikołaj z żoną Małgorzatą mieli syna Adama, który na pocz. XVI w. ożenił się z Małgorzatą Potulicką h. Grzymała - córką Wojciecha P., kasztelana kamieńskiego. Jego drugą żoną była Małgorzata Chodzieska, której w 1523 r. zapisywał 1000 złp. posagu i t. wiana na Smuszewie, Paryżu i Podolinie. Z czasem powiększyli oni dobra o Srebrną Górę (wówczas tzw. Srebrne Górki), Daronie Górki, Kotlarowe Górki i Dziewierzewo. Dochowali się czterech synów: Andrzeja, Piotra, Łukasza i Jana, którzy w 1554 r. podzielili majątek, a Andrzej na swojej części zapisał 1 tys. złp. posagu i t. wiana żonie - Agnieszce Stoliskiej. Piotr był jedynym w tamtych czasach studentem (krakowskim?) pochodzącym ze Smuszewa. W 1557 r. się ożenił, a żonie - Annie Pogorzelskiej - zapisywał po 1500 złp. posagu i wiana.
Z części Jana w 1577 r. płacono pobór od 7 śladów i 5 zagrodników (w 1599 - 3 zagrodników), zaś z części Łukasza od 8 śladów i 3 zagrodników (w 1599 odpowiednio - 5 śl. i 5 zagr.). Z czasem we wsi pojawił się syn Jana i Urszuli Zawadzkiej - Sebastian oraz córka Jana z żony Agnieszki Skrzetuskiej - Małgorzata, która wyszła za Wojciecha ze Słup Wałdowskiego. W 1586 r. Wałdowscy spisywali w S. wzajemne dożywocie. Sebastian Smuszewski miał co najmniej trzy córki: Katarzynę zamężną za Jana Witosławskiego, Jadwigę zamężną za Jana Przysieckiego, 2-o v. za Jana Lipskiego, 3-o v. za Andrzeja Łaszewskiego oraz Annę zamężną 1-o v. za Andrzeja Konarskiego i 2-o v. Grzegorza Grabskiego. Jadwiga po wyjściu za Łaszewskiego zamieszkała w jego majątku Srebrna Góra.
Do końca XVI w. dziedzicem wsi był Łukasz Smuszewski, którego synem był Jan S. Począwszy od 1600 r., w zapiskach aż do 1647 r. dominują potomkowie Wałdowskich, Witosławskich i Lipskich. Około 1614 r. pojawia się Dorota, córka Jana S., zamężna za Adama Dąmbskiego h. Godziemba, stolnika brzeskiego oraz Zofia - córka Adama, która wyszła za Wacława Grochowickiego. Braćmi tejże Zofii byli Adam i Jan. Z kolei w 1617 r. znajdujemy Jana - syna Małgorzaty i Wojciecha Wałdowskich. W 1618 r. we wsi było 9 łanów osiadłych, 3 puste i 3 należące do folwarku; ponadto karczmarz z rolą i 6 zagrodników. Zapiski nie mówią o dworze we wsi, jednak skoro był tu folwark, to musiał istnieć i dwór, wybudowany przez Smuszewskich. W 1624 r. pojawia się tu także nazwisko Gałczyńskich - dzieci Jakuba Gałczyńskiego, którzy części majątku dostali od wnuczki Anny Smuszewskiej - Elżbiety Dobczyńskiej. Nazwisk w "Regestach" Dworzaczka jest tak dużo, że ze wzgl. na objętość tekstu musimy zredukować je do minimum. W 1628 r. Dorota i Adam Dąmbscy wydzierżawili wieś Wojciechowi Wiśniewskiemu. Mieli oni córkę Mariannę, zamężną za Zygmunta Świeckiego, która w 1647 r. sprzedała swoją część po matce Dorocie - Janowi Jemielskiemu, synowi Stanisława. Jej brat Andrzej, konfrater kaliski, dwa lata później również sprzedał swoją część Jemielskiemu. Tenże Jan ożenił się z Eufrozyną Dąmbską, z którą mieli synów Stanisława i Daźboga. Pod koniec XVII w. dziedzicem wsi był Stanisław, wówczas już wojski inowrocławski, który w 1692 r. sprzedał Smuszewo Teresie Trzcińskiej h. Dołega, za kwotę 32 tys. złp. Posesorami zastawnymi Smuszewa byli w tym czasie Marcjan Gałczyński i jego żona Marianna Kosowska. Z rąk Trzcińskiej połowa wsi przeszła na Jana, Adama i Mariannę Złotnickich. Ciż w 1698 r. robili w S. spis rzeczy pozostawionych przez Gałczyńskiego. Kolejnymi posesorami 1/2 dóbr, należącej do Jana Trzcińskiego (syna Józefa) zostali Skotniccy, zaś druga część pozostawała w rękach Stefana i Stanisława Trzcińskich i w posesji Michała Trzcińskiego. W 1746 r. część Stefana i Stanisława nabył właśnie ów Michał - syn Hilarego i Katarzyny Sławskiej. Dziesięć lat później, gdy Michał obwołany został przez "laudum" średzkie komisarzem "ducillaris" województwa wielkopolskiego, postanowił sprzedać Smuszewo. Dnia 16 czerwca 1757 r. zawarł kontrakt sprzedaży tych dóbr z Karolem z Werbna Łaszczyńskim, synem Michała i Eleonory Bojanowskiej. Kwota transakcji - która jak się okazało nie została sfinalizowana - opiewała na 56000 złp. Jeszcze w tym samym roku "w piątek po świętym Wawrzyńcu", Trzciński ostatecznie sprzedał Smuszewo (za 54 tys.) Janowi Broniewskiemu h. Leliwa, synowi Kazimierza i Zofii Garczyńskiej. Ten ożenił się z wdową po Egidiuszu Żeromskim - Konstancją Sobocką, z którą do Smuszewa przybył jej syn z pierwszego małżeństwa - Stanisław Żeromski. Po śmierci matki w 1773 r. ojczym (Jan) wypłacił mu prowizję z jej sumy posagowej 30 tys. złp., natomiast wieś podarował bratankowi (synowi Aleksandra) - Antoniemu Broniewskiemu. W dniu 5 marca 1788 r. Broniewski sprzedał S. Władysławowi Bieńkowskiemu h. Ślepowron (Korwin), synowi Józefa (1720-1775) i Anny Kowalskiej h. Wieruszowa, za kwotę 150 tys. złp. Bieńkowski miał kolejno dwie żony, z drugiej - Konstancji Góreckiej - pochodziła córka Wiktoria Magdalena. Na pocz. XIX w., w zw. z brakiem następcy, majątek w Smuszewie przekazano bratankowi - synowi Karola (1770-1803), majora wojska polskiego i Ksawery Bronikowskiej h. Osęk - Albinowi Bieńkowskiemu (1791-1864). Albin w 1819 r. ożenił się z Cecylią Chłapowską h. Dryja i miał z nią sześcioro dzieci: Leontynę, Xawerę, Józefa (1824-1863), Mariannę, Wacława (1827-1909) oraz Antoninę. Zmarł dnia 24 września 1864 r., mając 72 lata. W momencie śmierci dziedzica żyło już tylko czworo dzieci: 44-letnia Leontyna, 42-letnia Ksawera, 40-letni Józef i 37-letni Wacław. Ksawera zmarła pozostając panną, 28 sierpnia 1866 r. Trzy lata później sąd w Wągrowcu wystawił Smuszewo na licytację przymusową. Wielkość dóbr oszacowano na 2.391.69 mórg. Ich nabywcą został Władysław Gutowski h. Leszczyc, syn Józefa Zenona i Emilii Moszczeńskiej h. Nałęcz, który w latach 70. XIX w. wybudował w Smuszewie nowy dwór w otoczeniu parku. W 1881 r., prawdopodobnie w Cerekwicy, Gutowski zaślubił Franciszkę Moszczeńską h. Nałęcz.
W 1885 r. Smuszewo dzieliło się na część wiejską z 24 domami i 202 m-cami wyznania katolickiego oraz dworską z 11 domami i 176 m-cami (również katolicy). Wieś miała 279 ha obszaru, w tym 228 ha ziemi uprawnej i 38 ha łąk, zaś majątek 611 ha, w tym 371 ha ziemi uprawnej, 161 ha łąk oraz 29 ha lasu. Gospodarstwo Gutowskiego specjalizowało się w hodowli bydła i koni. W dniu 21 października 1887 r. Gutowski sprzedał Smuszewo żonie Rafała Józefa Emiliana Włodzimierza Bnińskiego h. Łodzia, za kwotę 457 tys. marek, sam zaś przeprowadził się do Poznania, gdzie był wieloletnim przedstawicielem fabryki H. Cegielskiego. Zmarł po ciężkiej chorobie, w domu swojej siostry w Jaworowie. Pochowany został w grobie familijnym w Mielżynie.
W dniu 26 sierpnia 1913 r., Smuszewo nabył od Bnińskich niejaki Kossobudzki, wcześniejszy dzierżawca dóbr Sułaszewo. Następnie wieś przeszła w ręce Edwarda Donimirskiego h. Brochwicz (1885-1962), piszącego się z Buchwałdu, syna Edwarda i Heleny Zofii Wolańskiej h. Przyjaciel, pod zarządem którego majątek w 1930 r. liczył 610 ha. We wsi mieszkało 359 osób; był tu kołodziej A. Lisek, sklep Z. Sokołowskiej, szewc Mackowski i dwa wiatraki: W. Adamskiego oraz J. Nowaka. Żoną dziedzica była Ewa Kozłowska h. Jastrzębiec (1890-1962), a ze związku tego pochodziło troje dzieci: Janina (1913-1998); Ignacy (1916-1984), ożeniony z Danutą Pall oraz Włodzimierz (1919-1994), ożeniony z Ireną Szulczewską. Donimirski w swoim majątku stosował nowoczesne metody produkcji rolnej, jednocześnie przekazując wiedzę rolniczą okolicznym włościanom. Przebudował także dwór po Gutowskich oraz przekomponował park. W 1939 r. właściciele zostali zmuszeni do opuszczenia majątku; ponoć dziedzic zdążył ukryć w pałacu część kosztowności, które w 1947 r. odnalazła Janina Donimirska. W okresie 2. wojny światowej majątkiem zarządzał Niemiec o nazwisku Winteler, zaś wieś nosiła nazwę Ulenflucht. Po wyzwoleniu Donimirski wprawdzie wrócił do Smuszewa, ale został wyrzucony z pałacu, w którym utworzono mieszkania dla byłych pracowników. Po wojnie majątek został rozparcelowany, a na bazie pozostałości folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo na pocz. lat 90. XX w. Wtedy też wyprowadzili się ostatni mieszkańcy, a pałac w szybkim tempie zaczął popadać w ruinę. Na pocz. XXI w. pałac sprzedano prywatnej osobie, lecz nowy właściciel umarł w 2011 r.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Dobromir Durczewski "Prasłowiański gród w Smuszewie" 1970
Art. Lecha Szymanowskiego "Natura górą. Smuszewo (part 1)", na stronie internetowej "Photodocument & Pinhole. Fotografia alternatywna"
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
5380 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3170_Stempuchowo_1940.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac eklektyczny z elementami klasycyzmu. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi W-E, fasadą skierowany na południe, piętrowy, obecnie w większości bez dachów. Dzięki podwójnym ryzalitom w każdej z dłuższych elewacji, rzut budynku przypominał spłaszczoną literę "H". Wewnątrz znajdowała się piękna klatka schodowa i kolumny wzorowane na greckich.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego został całkowicie przekształcony. Wyburzono zabudowania gospodarcze oraz zmienił się przebieg lokalnych dróg dojazdowych.

Park

Park krajobrazowy z 2. poł. XIX w. o pow. 6,25 ha (pomiar w granicach z 1939 r.). Niegdyś w parku znajdowały się elementy małej architektury, stawy i fontanny. Wśród starodrzewu nadal rosną tu wiekowe jesiony i klony.

Inne

Kompleks osadniczy - relikty dwóch grodzisk, sprzed ok. 2700-2500 lat oraz osady średniowiecznej i cmentarzyska z ok. IX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011