Żnin - Góra

Stan obecny

Dwór – dawna szkoła - własność J.S.T.

Historia

Dwór z przeł. XIX . XX w.
Góra to obecna dzielnica miasta Żnina, leżąca w jego wschodniej części. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z bulli gnieźnieńskiej papieża Innocentego II z 1136 r., dotyczącej przekazania 29 pałuckich wsi biskupowi Jakubowi ze Żnina. Pierwotnie była własnością książęcą, a jej wcześniejsze nazwy to Zagórzyn, Zagórzyce, lub Góra Arcybiskupia. W XII i XIII w. wieś wchodziła w skład dóbr klucza żnińskiego, archidiecezji gnieźnieńskiej. W XIII-XV w. nastąpił wzrost znaczenia dóbr arcybiskupich na Pałukach w wyniku darowizn, zamiany lub kupna. W 1331 r. wieś została zniszczona przez Krzyżaków, następnie odbudowana przez arcybiskupa Janisława. Ten przekazał proboszczowi Góry jezioro Pniewskie, w zamian za dziesięcinę rybną z jeziora Żnińskiego Dużego. Około 100 lat później arcybiskup Wincenty Kot zwrócił tę dziesięcinę proboszczowi, a ten oddał jezioro pod Pniewami. W 1396 r. arcybiskup Jarosław dokonał lokacji wsi na prawie niemieckim; w tamtym czasie była ona zarządzana przez sołtysa, niejakiego Marcina. Pleban w Górze posiadał wolne rybołówstwo włokami (sieć w kształcie stożkowatego wora służąca do połowu ryb dennych; trał, włók) i niewodem (sieć rybacka złożona ze stożkowatego worka zwanego matnią oraz dwóch długich "skrzydeł" z tkaniny sieciowej. Skrzydła rozpościerane na kształt półkola kierują ryby do matni. Ich długość sięga 200–300 m. W dawnych czasach niewód wykonywany był z mocnych konopii i służył do połowu ryb w stawach, rzekach i jeziorach. Jego nazwa pojawia się już w dokumentach z połowy XIII w. - Encyklopedia staropolska, Zygmunt Gloger), z którego miał prawo do 1/10 złowionych ryb. Z jeziora wyławiano też sporo bursztynu, którego połów stał się nawet przedmiotem dzierżawy. W późniejszym czasie, od XVI w. wieś stała się własnością Żnińskiego Konwentu Dominikanów. Aż do zaborów nazywana była Górą Arcybiskupią, a ziemie majątku klasztornego liczyły 9 łanów, 3 zagrody i 3 łany sołtysie. Folwark powstał tu już w XVII w.
Po III rozbiorze Polski folwark przejęli Prusacy; był to tzw. „obszar dworski”. Arcybiskupom płacono za to przejęcie niewielkie rekompensaty. W latach 1817-1825 dokonano kasaty zakonu, a przeorowi o. Benedyktowi Herbowskiemu pozostawiono probostwo w Górze i prawa do połowu ryb na Jeziorze Wielkim. W 1836 r. postawiono nowy, murowany dom dla proboszcza w miejscu drewnianego. Prawdopodobnie w połowie XIX w. oprócz folwarku rządowego (Bergen) wydzielony został folwark włościański - Góra, w skład którego wchodziły tereny dawnych wsi zaciężnych i czynszowych. Góra liczyła 610 ha, mieszkało tu 322 katolików i 96 protestantów, a Bergen odpowiednio 334 ha, 66 katolików i 26 protestantów. Grunty probostwa liczyły około 136 ha.
Ok. 1885 r. statystyki wyglądały następująco: Wieś Góra (Bergen) liczyła 38 domów zamieszkałych przez 380 osób (326 katolików, 54 ewangelików, 150 analfabetów). Folwark zwany „królewszczyzną” liczył 1309 mórg, zaś drugi folwark 437 mórg. Grunty plebańskie miały 593 morgi obszaru, w 1877 r. wydzierżawiła je na kolejne 10 lat Anna Rosińska. Prawdopodobnie w tamtym okresie w folwarku Bergen wzniesiony został obecny pałac, rozbudowany na pocz. XX w. Niedługo później Prusacy dokonali częściowej parcelacji majątków włościańskiego i dworskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1920 r. nastąpiły kolejne zmiany administracyjne. Dawne folwarki Góra i Bergen stały się terenem gminy oraz obszarem dworskim, a ich właścicielem został Skarb Państwa Polskiego. Łącznie liczyły 434,27 ha, odpowiednio: Góra - 197,35 ha i Bergen - 207,78 ha ziem uprawnych. Właścicielem obszaru dworskiego był Emil Hecht. Cały folwark przynosił czysty dochód gruntowy w wysokości 2124,38 talarów. Kolejnej parcelacji dokonał Okręgowy Urząd Ziemski w Poznaniu, w styczniu 1926 r. Cały folwark podzielono na działki, tzw. „osady” i sprzedawano wraz ze wznoszącymi się na nich budynkami: stodołami, stajniami, etc… Właścicielem resztówki po majątku dworskim, liczącej 54 ha został Otto Schulze. Z kolei majątek kościelny liczył w 1926 r. 126,61 ha, w tym 123,34 ha ziem uprawnych, a jego dzierżawcą był Stanisław Michalski. Do wyliczenia podatku, podawano czysty dochód gruntowy w wysokości 701,46 talarów. W 1930 r. Góra liczyła 822 mieszkańców. Było tu kilka młynów, zakład naprawy maszyn I. Herneta, wiatrak F. Derezińskiego, zajazd E. Bartza, zegarmistrz Nowakowski, szewc L. Górny i wiele innych. W czasie 2. wojny światowej wieś oraz majątki przejęli Niemcy. Obok kościoła wybudowali oni organistówkę oraz chlewik. Po 1945 r. pozostałości wszystkich folwarków przejął Skarb Państwa Polskiego, a ich ziemie zostały rozparcelowane. Ziemie należące do probostwa zostały zwrócone kościołowi, lecz na mocy ustawy z 20.03.1950 r. parafii odebrano 79 ha. Budynek mieszkalny dzierżawców majątku kościelnego (dwór), znajdujący się nieco w tyle za obecną plebanią - został rozebrany. Zachowały się tu jedynie relikty fundamentów.
Dawny pałac majętności Bergen, czyli mieszkania urzędników i zarządców, po wojnie przeznaczony został na cele oświatowe. Przez wiele lat istniała tu szkoła, zlikwidowana na pocz. XXI w. Wieś Góra została przyłączona do Żnina w latach 60. XX w. i stała się jego przedmieściem. Pozostałe budynki dworskie zostały przebudowane i zmieniły swoje przeznaczenie.
Opracowanie własne na podst. badań terenowych i dostępnych źródeł, m.in. publikacji: 700-lecie parafii pw. św. Marcina w Górze 1308-2008. Monika Andruszkiewicz, Waldemar Dolata, Bydgoszcz 2010
Analiza przestrzenna i opis na podst. map:
13445 @ WIG - Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 - 1939/
- plik mapy: P37-S25-F_ZNIN_1934.jpg
11772292 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3172_Znin_1944_UMK_orig.jpg
Pomiary: Geoportal
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dawny dwór jest budynkiem secesyjnym, piętrowym, nakrytym wysokim dachem mansardowym z co najmniej dwiema kondygnacjami poddasza. Wzniesiony na planie prostokąta, fasadą skierowany na wschód.
Folwark przed 2. w. św. zwany Bergen, założono u podnóża góry, od której swą nazwę wzięła miejscowość. Powstał na planie regularnego prostokąta o pow. 4,2 ha, rozciągającego się ze wsch. na zachód. Patrząc od tej strony pierwszy jest park z dworem, następnie podwórze gospodarcze, a na płd. od podwórza – sad owocowy. Większość z budynków zachowała się do czasów obecnych, choć zmieniły one swoje przeznaczenie.
Drugi folwark (kościelny), zwany Góra, zlokalizowany był na płd. od kościoła. Obecnie układ przestrzenny tego założenia jest całkowicie nieczytelny. Trudno też stwierdzić, który z budynków pełnił funkcje mieszkalne dla zarządców folwarku.

Park

Pozostałości parku z pocz. XX w. o pow. 1,467 ha, głównie zajmujące dz. ewid. nr 1495/4. Park zachowany jest w dawnych granicach; zniknął jedynie sad, którego teren obecnie stanowi kilka małych działek oraz nieużytki. Na działki podzielono także wschodnią połowę dawnego podwórza gospodarczego.

Inne

(dotyczy tylko Góry)
Kościół wczesnogotycki, pierwotnie drewniany p.w. św. Marcina z XIV w.
Neogotycka brama przykościelna z 2. połowy XIX w.
Tzw. „Ochronka”, obecnie budynek mieszkalny.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011