Płonkowo

Stan obecny

Teren będący własnością prywatną.

Historia

Dwór z XIX w.
Płonkowo to niewielka wieś leżąca przy drodze łączącej Złotniki Kujawskie i Gniewkowo, znajdująca się 6,9 km na zachód od centrum Gniewkowa. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1297 r., kiedy to z „Płomykowa” pisał się Jarosław pochodzący z rodu Pomianów, kasztelan słoński. W 1304 r. z Płonkowa pisał się bratanek tegoż – Jan, cześnik, kasztelan wyszogrodzki w latach 1303-1314, wojewoda inowrocławski i brzesko-kujawski w okresie 1328-1343. Była to znana postać w ówczesnej Polsce; Jan posłował do Krzyżaków, był świadkiem przy spisywaniu wielu dokumentów sprzedaży ziem dla cystersów z Byszewa, kierował obroną Inowrocławia przed Krzyżakami w 1332 r., a po jego zdobyciu schronił się w ziemi sieradzkiej. Świadkował także przy spisywaniu traktatu pokojowego z Krzyżakami, w 1343 r. w Kaliszu, na skutek którego król Kazimierz III Wielki zrzekł się praw do Pomorza i ziemi chełmińskiej, jednocześnie stając się dobroczyńcą Zakonu. W razie niedotrzymywania traktatu przez Zakon, teoretycznie istniała możliwość odebrania tych ziem.
W 1325 r. w Płonkowie rozpoczęto budowę pierwszego drewnianego kościoła, którego patronem w XVI w. został święty Oswald (604-642), męczennik za wiarę, król średniowiecznego królestwa Northumbrii w południowo-wschodniej Szkocji – patron krzyżowców i żniwiarzy. W 1237 r. tereny tego królestwa zostały uznane jako terytorium Anglii. Postać Oswalda jest w Polsce praktycznie nieznana, prawdopodobnie dziedzic A. Kaczkowski czuł szczególny do niej sentyment i stąd to nadanie. Kult świętego Oswalda znany był w Europie dzięki irlandzkim mnichom, a on sam był bohaterem eposów, głównie w Niemczech. Jest także patronem angielskiej rodziny królewskiej. Kolejny Jan z Płonkowa, wymieniony w 1357 r., był komesem (księciem) i trzymał w zastawie miejscowość Białków. W 1363 r. znajdujemy Oswalda z Płonkowa (syna Jana?), kasztelana słońskiego i później inowrocławskiego, a w 1410 r. Jarosława i Bartosza z P., którzy odznaczyli się w bitwie pod Grunwaldem. Od XVI w. wieś należała do rodu Kaczkowskich, z których co najmniej od 1571 r. wieś tę posiadał Andrzej K., budowniczy kolejnego drewnianego kościoła. Po śmierci pochowany został w krypcie umieszczonej pośrodku świątyni. Następnie wieś przeszła w ręce potężnego rodu Działyńskich h. Ogończyk. W 1638 r. biskup chełmiński – Kasper Działyński ofiarował ją jezuitom w Bydgoszczy.
W czasach największego szerzenia się kalwinizmu, kościół w Płonkowie również na krótko stał się własnością braci czeskich. Do parafii należały wówczas: Dobiesławice, Glinno, Kaczkowo, Mirogoniewice, Płonkówko, Płonkowo, Rojewo, Ściborze, Topola i Wierzchosławice. Później przybyło jeszcze kilka wsi, obecnie w większości nieistniejących: Dąbie, Glinienko, Godzięba, Jańska Wieś, Jędrzejowo, Jezuicka Struga, Jurek, Kaczkowska Nowa Wieś, Kamienny Bród, Kępa, Łukaszewo, Racławice, Wolanów i Wybranowo. W poł. XVIII w. dziedzicem Płonkowa został Kazimierz Dąmbski herbu Godziemba, wojewoda sieradzki, który ufundował we wsi nowy, barokowy kościół murowany. Budowa zakończyła się około 1754 r. W tym samym roku odlano w Toruniu, za 290 tynfów nowy dzwon, w miejsce starego z 1440 r. Wieś dzięki kościołowi zyskiwała na znaczeniu. Stał się on sanktuarium i silnym ośrodkiem kultu maryjnego. Po kradzieży wyposażenia w 1784 r. bardzo szybko zostało ono uzupełnione dzięki darom okolicznej ludności. Helena z Mieczkowskich Zakrzewska, starościna radziejowska, ofiarowała srebrną koronę na głowę Matki Boskiej w ołtarzu głównym. Została też w tym kościele pochowana, po śmierci w lutym 1791 r. W latach 1872-1880 właścicielem wsi był dr. Zygmunt Wilkoński – założyciel inowrocławskich Solanek, który jednakże mieszkał w Rąbinku. Około 1885 r. wieś liczyła 9 domów ze 143 mieszkańcami, wśród których był tylko jeden ewangelik. Majątek należał już wtedy do Feliksa Gockowskiego i liczył 377,8 ha, w tym 326,22 ha ziem uprawnych, 20,33 ha łąk, 21,39 ha pastwisk, 9,26 ha nieużytków i 0,24 ha wód. Synem Feliksa i zarazem kolejnym dziedzicem Płonkowa był Józef Gockowski, który w 1903 r. sprzedał majątek Antoniemu Kaźmierczakowi. Pod zarządem Kaźmierczaków majątek liczył w 1909 r. 379 ha gruntów i wykazywał 6968 talarów czystego dochodu gruntowego. Kazimierz, pochodzący z tej samej rodziny, uczestniczył w Powstaniu Wielkopolskim w 1919 r. W 1924 r. rozbudowana została plebania, która przez dodanie werandy z czterema kolumnami, upodobniła ją do dworku szlacheckiego. W 1926 r. pod zarządem Antoniego Kaźmierczaka areał gospodarstwa liczył 297 ha, w tym 274 ha ziem uprawnych, 19 ha łak i pastwisk, 3 ha nieużytków oraz 1 ha wód. Czysty dochód podawany do urzędu skarbowego w celu wyliczenia podatku gruntowego, wynosił 2000 talarów. W tym samym roku Antoni zmarł, pozostawiając wdowę, Stanisławę z Witkowskich. Rok później staraniem tejże wdowy i proboszcza Płonkowa – ks. Prawdzica Bogackiego, pod nadzorem konserwatora zabytków rozpoczęto remont płonkowskiego kościoła. W lipcu 1929 r. odnowioną świątynię wizytował biskup Antoni Laubitz, który „na drugi dzień był przyjęty obiadem na dworze Kaźmierczaków w towarzystwie starosty Ruczyńskiego, wójta Raczkowskiego, inspektora budowlanego – architekta powiatowego Dominika Wróblewskiego i nadleśniczego inż. Stanisława Suchockiego z Osieka”. (Plan Ochrony Parku Kulturowego „Kościół p.w. Św. Oswalda” w Płonkowie). W kosztach remontu kościoła partycypowali również okoliczni właściciele ziemscy, m.in.: porucznik Wojska Polskiego Antoni Grobelski z Kaczkowa, ewangelik Fritz Erxleben ze Skalmierowic oraz major Wawrzyniec Mały z Dobiesławic i Mierogieniewic. W 1930 r. wieś liczyła 180 mieszkańców. W tym czasie we wsi było także Kółko Rolnicze i szewc Kocikowski.
W rękach rodziny Kaźmierczaków dobra znajdowały się prawdopodobnie do wybuchu 2. wojny światowej. W październiku 1939 r. Niemcy zamordowali proboszcza, ks. Mariana Skrzypczaka, a 14 dni później ograbili i doszczętnie spalili kościół. Wypędzili także właścicieli majątku, na którym gospodarowali do stycznia 1945 r. W czasie wojny wieś nosiła nazwę Appelbeck. Po wojnie dawne dobra ziemskie zabrał Skarb Państwa Polskiego. W majątku utworzono Spółdzielnię Produkcyjną, a w budynku dworku Kaźmierczaków mieściły się mieszkania. Pod koniec lat 60. XX w. został on rozebrany, a wraz z nim rozebrano także część zabudowań folwarcznych. Z czasem zostały one całkowicie przebudowane, powstały tu także nowe budynki. W latach 2006-2007 obok kościoła przeprowadzono badania archeologiczne, które odsłoniły relikty dwóch drewnianych kościołów (z 1571 r. i z 1754 r.). W rejonie tychże przeprowadzono rozpoznanie lokalizacji cmentarza średniowiecznego i nowożytnego oraz zlokalizowano ceglane krypty rodzin Kaczkowskich i Dąmbskich, a także fragment trzeciej krypty, w której pochowano przedstawicieli okolicznej szlachty.
Opracowanie własne na podst. dostępnych źródeł i badań terenowych oraz na podst. „Planu Ochrony Parku Kulturowego „Kościół p.w. Św. Oswalda” w Płonkowie, opracowanie pod kierownictwem Krzysztofa Bartowskiego. Zespół Pracowni Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego Wojewódzkiego Ośrodka Kultury i Sztuki „Stara Ochronka” w Bydgoszczy, w składzie: Piotr Dąbrowski, Lidia Gerc, Katarzyna Kulpińska.
Analiza przestrzenna na podst. mapy archiwalnej: 5386 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3175_Jakschitz_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Nieistniejący dwór był parterowy i nakryty dwuspadowym dachem. Wejściem zwrócony był w stronę kościoła, czyli w kierunku płn.-wschodnim. Droga prowadząca od Rojewa kończyła się placem (podwórzem) pośrodku którego znajdował się duży okrągły klomb. Dalej w stronę Gniewkowa wychodziła z płd.-wschodniego narożnika tego placu. Po 2. wojnie św. układ przestrzenny zespołu dworskiego został całkowicie zatarty. Zlikwidowano większość zabudowań, a przez wspomniany plac poprowadzono nową drogę. Z dawnych zabudowań zachowały się jedynie relikty jednej obory w postaci fundamentów zarośniętych zielskiem.

Park

Wokół nieistniejącego dworu brak jest typowego założenia parkowego. Teren ten stanowi łąka, na której rosną nieliczne pojedyncze drzewa, w tym dwa dęby obok których wznosił się dwór. Przedwojenny park zajmował obszar pomiędzy folwarkiem a lokalną drogą prowadzącą do Gniewkowa i miał ok. 1,5 ha obszaru.

Inne

- Kościół p.w. Św. Maksymiliana Marii Kolbego i Św. Benedykta, Jana, Mateusza, Izaaka i Krystyna – Pierwszych Męczenników Polskich, wybudowany w latach 70. XX w., obecnie Archidiecezjalne Sanktuarium Kapłanów Męczenników.
- Park Kulturowy „Kościół p.w. Św. Oswalda”, który zrealizowano przy współczesnym kościele w Płonkowie. Park obejmuje teren nieistniejącego kościoła z XVIII w. z przyległościami. Odtworzono plan budynku z zaznaczeniem lokalizacji krypt grobowych, w których odnaleziono liczne szczątki ludzkie, w tym bogate pochówki szlacheckie z dawnych stuleci. W środkowej krypcie spoczywał prawdopodobnie Andrzej Kaczkowski, dziedzic Płonkowa z połowy XVII w.
- Pomnik poświęcony ks. M. Skrzypczakowi.
- Cmentarz parafialny, z zachowanymi grobami z początków XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011