Cielcza

Stan obecny

Własność J.S.T. Mieszkania

Historia

Dwór z k. XIX w.
Cielcza to stara wieś, która istniała co najmniej od XIII w. Pierwsza wzmianka pochodzi z dokumentu ks. Bolesława Pobożnego z 1257 r. Z kolei pierwsi właściciele byli zawołania Zaremba, które później przyjęli jako swój herb. W zapiskach nazwę wsi znajdujemy jako Czelcza, Cielcze, Czelcze, Cielcz oraz Cilcz (niem.). Pierwszym znanym właścicielem był Olbracht „de Czelcza”, który w 1421 r. ufundował altarię przy miejscowym kościele. W 1. poł. XV w. ze wsi pisał się także Grzegorz z Cielcza, którego córka w 1434 r. cedowała swoje prawa do wsi Góra, Kasprowi Czarnkowskiemu. Dziedzicem 1/3 Cielczy, Cząszczewa i całej Ciświcy był Marcin Magnuszewski, syn Tumigrały, który w 1449 r. zapisywał 1000 grzywien posagu i tyleż wiana żonie Annie. Wraz z bratem Janem posiadali oni także kilka innych wsi w pow. pyzdrskim. Pozostałe dwie części Cielczy znajdowały się w rękach rodzimych właścicieli – Cielęckich oraz Wolickich z pobliskiej Wolicy. W 1466 r. Maciej Cielecki zapisywał żonie Jadwidze po 100 grzywien posagu i wiana, z kolei Mikołaj Wolicki w 1475 r. na swojej połowie zapisywał 150 grzywien żonie Katarzynie. Miał on brata Jakuba i siostrę Małgorzatę zamężną za Mikołaja z Żydowa. Wolica także miała swoich współwłaścicieli i możemy tu wspomnieć o innym Mikołaju - Gorazdowskim, burgrabim pyzdrskim, z jego żoną Elżbietą. W 2. poł. XV w. w Cielczy siedzieli synowie Mikołaja i Elżbiety: Jan, Mikołaj, Stanisław, Marcin, Piotr i Wojciech – bracia rodzeni niedzielni. W 1479 r. przeprowadzili oni działy braterskie, po czym Jan zapisał na swojej już części 80 grzywien pos. i t. wiana żonie Małgorzacie. Zmarł on przed 1486 r., zaś Małgorzata wyszła ponownie za mąż, za Michała Goryńskiego. Z kolei Elżbieta Gorazdowska (Wolicka) po śmierci Mikołaja wyszła za Dobiesława Paczyńskiego. Tu musimy przypomnieć, że nazwiska w opisywanym okresie były kwestią umowną i zależały raczej od miejsca zamieszkania, czego przykładem są wspomniani wyżej bracia. Ci z nich którzy siedzieli w Wolicy, posługiwali się nazwiskiem Wolickich. Do końca stulecia toczyły się tu liczne spory o podział dóbr, ustalanie granic, itd., dlatego trudno jednoznacznie wskazać „dziedzica” danej wsi. Na pocz. XV w. „na placu boju” w Cielczy pozostali Łukasz Cielęcki z siostrą Jadwigą Dobrzycką i Piotr Wolicki, późniejszy „marszałek” biskupa poznańskiego. W 1505 r. Łukasz toczył spór o C. i Cząszczewo ze stryjem Mikołajem, później wydzierżawiał 4 łany osiadłe Janowi Chociszewskiemu. W 1510 r. zapisywał 3 grzywny czynszu rocznie (od sumy ogólnej 40 grzywien) księdzu Maciejowi – rektorowi kościoła parafialnego w Wielowsi. W 1514 r. na połowie dóbr zapisał 200 złp. pos. i t. wiana żonie Barbarze Nowomiejskiej. W 1521 r. wymienił połowę karczmy w Cząszczewie, plus 6 grzywien dopłaty, za połowę ćwierci roli osiadłej, z bratankiem Janem. Tenże Jan miał siostrę Barbarę oraz brata Mikołaja. Na pocz. XVI w. we wsi istniał folwark oraz dwór, wybudowany zapewne przez Cielęckich. Pod koniec 1. połowy t. stulecia dziedzicem Cielczy był Jan C. zwany „Grossek”, który w 1542 r. zapisywał 500 grzywien pos. i t. wiana żonie Dorocie Rusockiej. Trzy lata później Stanisław i Mikołaj C. (zapewne synowie Jana) sprzedali bratu Adamowi swoje części wsi wraz z zabudowaniami dworskimi i placem przy dworze, za sumę 60 grzywien. Tenże Mikołaj w 1549 r. oprawił 100 złp. posagu i t. wiana Jadwidze Kembłowskiej i niebawem odbył się ich ślub, po którym zamieszkali w dworze w Cielczy. Pod koniec 1552 r. mieli już z Jadwigą dwójkę dzieci i kolejne „w drodze”. Gdzieś tam w sądzie kaliskim toczyły się sprawy o części wsi pomiędzy różnymi Wolickimi, jednak sytuacja w Cielczy powoli zaczęła się stabilizować. W 1555 r. Mikołaj dokupił od ojca na wyderkaf części w Cząszczewie, trzy łany roli w C. zwane „Kury” oraz osadę zwaną „Doliczkowską”. Wieś musiała być naprawdę duża i rozległa, gdyż na innej części siedział przecież Adam C., który także miał swój dwór. Synowie tych braci w 1568 r. sprzedali sporą część Cielczy i Cząszczewa Andrzejowi Opalińskiemu h. Łodzia, kasztelanowi przemęckiemu, marszałkowi wielkiemu koronnemu, etc. Tym sposobem weszły one w skład oprawy, jaką wielmoża zapisał swojej żonie, Katarzynie z Kościelca. Cały klucz dóbr wraz z Cielczą odziedziczył Piotr Opaliński (1566-1600), krajczy nadworny koronny, starosta gnieźnieński, etc., a następnie syn tegoż i Anny Elżbiety Zborowskiej – Piotr Jan (1601-1665). Za czasów jego „rządów” kościół w Cielczy podupadł i stał się filialnym świątyni w Wilkowyi. Piotr Opaliński w 1624 r. ożenił się z Katarzyną Leszczyńską, a którą mieli ośmioro dzieci: Annę zamężną za Mleczkę, Hipolita Łukasza, Jana – starostę gen. wlkp, etc; Kazimierza Jana – biskupa chełmińskiego, kanclerza poznańskiego, opata blędzkiego, etc.; Andrzeja (zm. dzieckiem), Piotra – starostę międzyrzeckiego, etc.; Andrzeja oraz Mariannę zam. 1-o v. Grudzińską, 2-o v. Modlibowską i tertio voto – Zebrzydowską. W 1666 r. bracia dokonywali podziału majątku, przy czym Radlin, Kąty, Cielcza, Wilkowyja, itd.... przypadły Piotrowi (1640-1691).
W międzyczasie pochodzący z Cielczy Cielęccy porozjeżdżali się po Wielkopolsce. Trzymali m. in.: Godziszewo, Morgi i Wojciechowo, a panny weszły w związki z (m.in.) Żegockimi, Pruskimi, Zawadzkimi, Chełmskimi i Niemojewskimi. W 2. poł. XVII w. Żegoccy trzymali Brody, zaś Niemojewscy Gaj w pow. kościańskim oraz Bachorzewo w pow. kaliskim. Zofia Cielęcka, wdowa po Niemojewskim wyszła potem za Grabskiego, z którym wydzierżawiali Bachorzewo Witowskiemu. Jej siostra Anna po śmierci Droszewskiego wyszła za Walentego Siedlewskiego.
W Cielcach tymczasem pojawiali się kolejni posesorzy i dzierżawcy dóbr Opalińskich. W 1670 r. Jan z Bnina Opaliński, wojewoda kaliski (dziedzic po Piotrze O. – bracie), puścił na wyderkaf C. i Cząszczewo Janowi Kęszyckiemu, synowi Hiacynta. W 1673 r. Piotr O. odkupił od Jana całe dobra, czyli wsie dziedziczne: „Radlin, Kąty, Wilkowyja, Łusczanów, Stręgosza, Bachorzewo, Cielcza, Cząsczów, Tarce i Dąmbrowa” w pow. pyzdrskim, za kwotę 219 tys. złp. Piotr ożenił się z Ludwiką Opalińską, z którą miał syna Adama, następnie (zapewne po rozwodzie) ok. 1678 r. z Katarzyną Przyjemską h. Rawicz, z którą miał jeszcze dwie córki: Ewę i Ludwikę (1684-1719) oraz syna Antoniego. Dobra przeszły na Ludwikę zamężną za Jana Kazimierza Sapiehę h. Lis (1673-1730), a następnie zostały puszczone w zastaw Janowi Jarochowskiemu. Tenże Jan ożenił się ok. 1690 r. z Agnieszką Zdzarską, z którą miał synów Józefa, Antoniego, Macieja i Franciszka oraz córkę Franciszkę Barbarę. W dalszym okresie Jan J. występuje w zapiskach jako posesor albo dzierżawca Tarców. Cielczę w tym czasie dzierżawił Andrzej Radwański ożeniony z Teresą Strachowską. Oczywiście w Cielczy Jarochowscy bywali, a w 1716 r. urodził się tu Michał Mateusz, syn Aleksandra J. i Zofii Pruskiej.
Ludwika Opalińska miała z Janem Sapiehą sześcioro dzieci: Piotra Pawła, Kazimierza Antoniego, Pawła, Franciszka Antoniego, Michała Antoniego oraz Katarzynę Ludwikę. Początkowo dobra przeszły na syna Piotra, starostę zdzitowskiego. Ten w 1730 r. zastawił Radlin, Kąty, Cielczę, etc... Antoniemu z Mycielina Mycielskiemu, kasztelanowi sieradzkiemu, etc., na jeden rok, za kwotę 140 tys. złp. Niewielki folwark w Cielczy posiadał także pleban. Gospodarstwem tym zarządzali tenutariusze – Sakowscy, a od 1744 r. Andrzej i Zofia Wosińscy. W latach 80. XVIII w. córka Katarzyna próbowała sprzedać dobra, zaś ostatecznie ich dziedzicem został Kazimierz Nestor ks. Sapieha (1757-1798), syn Jana (1732-1757) i Elżbiety Branickiej, gen. artylerii i marszałek konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego. Książę ożeniony był z Anną hr. Cetner h. Przerowa (1764-1814), z którą prawdopodobnie nie mieli potomstwa. W 1791 r. książę zawarł kontrakt z Karolem Gleve (?), plenipotentem Fryderyka Adolfa hr. Kalkreutha, generała jazdy króla Prus, podstawionym przez zaborców w celu przejęcia kolejnego polskiego majątku. Tym sposobem i Cielcza przeszła na długie lata w ręce niemieckie. W 2. poł. XIX w. wieś weszła w skład dóbr Radolińskich z Jarocina. W celu zapoznania się z genealogią tej rodziny zapraszamy do opisu Jarocina w naszym katalogu.
W 1885 r. na Cielcz (niem.) w powiecie pleszewskim składała się wieś z 8 domami i 542 m-cami (335 katolików, 7 ewangelików; 223 analfabetów) oraz folwark z 7 domami i 115 m-cami (112 katolików, 3 ewangelików; 57 analfabetów). Obszaru folwarku nie podano. Wieś dynamicznie się rozwijała, przy czym rozbudowywano ją głównie w kierunku południowym, gdzie powstała część o nazwie Neu Cilcz. Zachodnia część (obecnie w obrębie Cielczy) nosiła nazwę Trzecianów (1939-45 – Drejhofen). W 1926 r. Cielcza stanowiła wieś i majątek w pow. jarocińskim, i liczyła 978 mieszkańców. We wsi były dwie kuźnie: S. Siemieniewskiego i A. Wojcieszaka, warsztat kołodziejski J. Wasielaka, a także dwaj cieśle, czterej murarze i piekarz. Majątek do 1945 r. należał do Hugona von Radolin z Jarocina i znajdował się w dzierżawie Egona Cremera. W 1926 r. dobra liczyły 455 ha, w tym 370,75 ha ziem uprawnych, 67,5 ha łąk i pastwisk, 15,75 ha nieużytków oraz 1 ha wody. Do wyliczenia podatku gruntowego wykazywano czysty dochód 1998,44 talary. W okresie 1939-45 wieś nosiła nazwę Furstenau. Po 2. wojnie światowej dawne dobra rozparcelowano, a obszar majątku stał się typowym terenem wiejskim. Dwór przeznaczony został na mieszkania.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemyslu..., 1926;
Geoportal;
Mapster:
17069 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte /1870 - 1944/
- plik mapy: KDR100_326_Miloslaw_ca1893_DRMC5820326.jpg
6621 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3970_Neustadt_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi zbliżonej do W-E, fasadą skierowany na południe. Budynek parterowy, nakryty naczółkowym dachem krytym dachówką, z gankiem na osi nad którym wznosi się pseudobarokowa wystawka. Po obu stronach dworu parterowe przybudówki, ozdobione falistymi szczytami.

Park

Pozostałości parku z k. XIX w. zajmują ok. 1,5 ha, w północnej części dz. ewid. nr 722/2 (Geoportal, 22.03.2019).

Inne

Kościół, mur., 1912 r., architekt Stefan Cybichowski, par. p.w. Św. Małgorzaty w Cielczy

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011