Zdjęcie Jacek Koszalik
Zawory
Riegelhof
Województwo:wielkopolskie
Powiat:śremski
Gmina:Książ Wielkopolski
Rodzaj obiektu:Dwór
Powiat:śremski
Gmina:Książ Wielkopolski
Rodzaj obiektu:Dwór
Stan obecny
Własność prywatna. Spółka Inter – Agri.Historia
Dwór z 1. poł. XIX w.Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1397 r., kiedy to Sędziwój Zaborowski „stawiał świadków przeciw Mikołajowi ze Spławia dla stwierdzenia, że Sędziwoj trzymał Zawory (dawne: Savori) dziedziną za 3 lata, a Mikołaj go nie gabał” (nie pozywał). Od 1410 r. tenże Mikołaj (syn Siechny) występuje w zapiskach jako rycerz pasowany. Oprócz Spławia i Zaworów posiadał on także Kobylepole i prawdopodobnie inne dobra. W latach 1412-13 pozywał go Maciej Samsiecki z Samsieczna (w pow. nakielskim) o 30 grzywien zapisanych na 2 łanach w Gowarzewie z tyt. jego służb. Część wsi posiadał w latach 20. Krystyn Jeżewski, którego pozywał Dziersław Wczele twierdząc, że ten puścił mu tę wieś wraz z Ostrowiecznem w zastaw. W sądzie powoływał się na jakąś zapiskę, której jednak sądowi nie udało się odszukać. Pod koniec lat 20. XV w. dziedzic Mikołaj nazywał już siebie Zaworskim. Znana jest sprawa jego sprytnego kmiecia, który w 1427 r. zagarnął 12 sztuk bydła, gdy te wlazły w szkodę na dziedzinę Zaworskiego.
Jeszcze w latach 30. XV w. dziedzic toczył liczne spory, m.in. z Wincentym Furmanem z Mchów. Zapewne jego synem był piszący się z Zaworów Piotr, ożeniony z Katarzyną. Po śmierci Piotra taż wyszła za Andrzeja z Pigłowic. Z pierwszego męża miała synów: Aleksandra, Marcina i Piotra, którzy w 1471 r. dzielili się majątkiem. W tym samym roku wykupili od matki jej oprawę na Zaworach i Sroczewie, a Aleksander na swojej części tych dóbr zapisywał 100 grzywien posagu i tyleż wiana żonie Małgorzacie. Na pocz. XVI w. dziedzicami Z. byli Piotr, Jan i Mikołaj, którzy w 1507 r. postanowili sprzedać wieś Andrzejowi Dupczyńskiemu (Dobczyńskiemu), za kwotę 146 grzywien. Młodsi bracia się zgodzili, a transakcji dokonał najstarszy z nich -Piotr. W tamtym czasie Zawory wraz Zakrzewem, Kiączynem, Radoszkowem, Konarskimi, Brzostownią, Zaborowem i Chromcem należały do parafii NMP w Książu i dekanatu w Nowym Mieście. Pleban swoje uposażenie dostawał z miasta, miał ponadto swoje prywatne 2 łany. Zawory i Chromiec w 1564 r. płaciły dziesięciny biskupowi poznańskiemu.
Andrzej Dobczyński w 1524 r. dokonał podziału majątku z braćmi Janem i Wojciechem. Części Zaworów sprzedał temuż Janowi za 400 grzywien. Jeszcze w latach 20. występuje ostatni z Zaworskich – Wojciech i jego dzieci z żony Krystyny Sokołowskiej (z Sokołowa): Piotr, Anna, Małgorzata i Urszula. Jednak w kolejnych latach całkowicie znikają oni z zapisek o Zaworach. Po Janie Dobczyńskim Zawory odziedziczyła córka Zofia, która wyszła za Piotra Pogorzelskiego. Miała z nim synów Wojciecha, Stanisława, Jakuba, Dobrogosta i Piotra. W poł. XVI w. zapisała Zawory i Łążek dwóm pierwszym, lecz Wojciech zapewne zmarł, bo w 1564 r. matka ponowiła zapis, tym razem dla wszystkich pozostałych synów. Jakub Pogorzelski ożeniony był z Dorotą Zadorską, z którą miał syna Jana. W 1582 r. stryjowie Stanisław i Dobrogost wraz z młodym Janem dokonywali podziału majątku. W międzyczasie matka zdążyła wyjść ponownie za mąż, za Stanisława Międzychodzkiego. Miała jednak na Zaworach i Ł. oprawę, z której musiała rozliczyć się, m.in. z synem kolejnego męża – Łukaszem M. Dziedzicem ostatecznie został Jan Pogorzelski, który znany był ze swojej napaści na Agnieszkę Złotkowską – wdowę po Wojciechu Rydzyńskim. Ta pewnego dnia w 1597 r., w Jaraczewie, gdy wracała wraz z córką z pogrzebu swego brata – Jakuba Grabskiego, została napadnięta i uprowadzona do dworu w Zaworach. Pogorzelskiemu zapewne pomyliły się epoki i w ten sposób chciał zmusić Agnieszkę do ożenku. Z opresji wybawił ją jednak Stanisław Pogorzelski (podsędek i surrogat kaliski), który wytłumaczył Janowi niestosowność postępowania, zaś wdowę odwiózł do domu jej brata, Stanisława Złotkowskiego. Gdy cała sprawa ucichła, Pogorzelski ożenił się z Heleną, córką Stefana Wilkowskiego. Ta wniosła mu w wianie części Gronówka, Wilkowa Niemieckiego i Smicina. Części, albowiem w 1603 r. rezygnowała połowę tych dóbr Andrzejowi Sławoszewskiemu. W 1605 r. Pogorzelski sprzedał Łążek i Zawory Wacławowi Rozdrażewskiemu, a od tegoż kupił cz. Godurowa i Drogoszewa. Kolejny dziedzic zmarł przed 1628 r., zaś dobra odziedziczyli po nim synowie: Władysław i Stanisław. W wyniku działów braterskich majętność gogolewską z Zaworami wziął Władysław Rozdrażewski, zaś jego bratu przypadła maj. śmigielska. Siostry zamiast gruntów dostały pewne sumy w gotówce. Były to Anna, Marianna, Barbara i Dorota. Po śmierci Władysława dobra odziedziczyły Marianna zamężna za Jana Mielińskiego i Anna zam. za Macieja Cielęckiego h. Zaremba. Ostatecznie dziedzicami Zaworów zostali Maciej i Anna Cielęccy. Mieli oni synów: Jakuba i Stanisława, z których ten pierwszy sprzedał w 1685 r. swoją część bratu. Z kolei syn tegoż Stanisława – Ludwik, ożeniony z Łucją Byszewską – w 1699 r. sprzedał Z. Swiętosławowi Orzelskiemu, ożenionemu z Zofią Trzcińską h. Dołęga. Ci już w 1708 r. postanowili sprzedać wieś Stanisławowi Jaskuleckiemu, jednak transakcję tę sfinalizowano dopiero siedem lat później, już razem z synami: Franciszkiem i Michałem Orzelskimi. W międzyczasie posesorami wsi byli Jerzy i Zofia Jełowieccy.
Stanisław Jaskólecki miał z Teresą Płaczkowską córkę Annę Magdalenę i syna Piotra. Po jego śmierci właścicielką została córka zamężna za Jakuba Granowskiego. Po rozwodzie z Granowskim, w 1756 r. Jaskólecka sprzedała Zawory Izydorowi Wyssogocie-Zakrzewskiemu h. Wyskota, synowi Andrzeja i Franciszki Mielżyńskiej. Niecały rok później Zakrzewski zmarł, pozostawiając żonę - Izabelę z Radomickich i dzieci: Ignacego, Franciszkę i Ludwikę. W 1760 r. Radomicka sprzedała wieś Wojciechowi Sadowskiemu, synowi Macieja. W poniedziałek po przewodniej niedzieli (niedz. w tydzień po niedzieli wielkanocnej – przyp.) roku 1765-go, Wojciech Sadowski h. Nałęcz „camerarius generalny poznański” (komornik graniczny), zapisywał 30,333 tys. złp. oprawy swojej żonie – Antoninie Dorpowskiej, córce Ludwika i Marianny Gniazdowskiej. Zmarł w Zaworach w styczniu 1773 r., mając lat 47. W latach 80. XVIII w. Antonina w obecności dzieci: Józefa, Wojciecha, Wiktorii i Anny, sprzedała wieś Wojciechowi Węgorzewskiemu, generałowi adiutantowi JKMości, kawalerowi orderu świętego Stanisława, etc... Węgorzewski także nie zabawił tu zbyt długo i już w 1790 r. sprzedał Z. Konstantynowi Koszutskiemu h. Leszczyc, kasztelanicowi śremskiemu. Ten ożeniony był z Wiktorią Starzęcką, 1-o v. Janowską, z którą prawdopodobnie nie mieli dzieci. Dziedzic zmarł w Zaworach 13 sierpnia 1804 r., pochowany zaś został u Franciszkanów w Śremie.
Kolejnym posiadaczem wsi został Jakub Chodacki, ożeniony z Katarzyną Kowalską. W 1822 r. w Zaworach urodził się ich syn Faustyn Kajetan. Zapewne jego starszym bratem był Sebastian, który w 1838 r. zaślubił w Zaworach Emilię Wierzbińską, córkę Wawrzyńca. Chodaccy z tej okazji wybudowali nowy dwór w Zaworach, jednak niedługo później Sebastian wraz z bratem Faustynem sprzedali dobra Leonowi Masłowskiemu z Poznania. Ten odsprzedał wieś Hertzogowi, od którego z kolei nabyli ją bracia Augustyn i Teodor Żyć. Od nich w 1855 r. wieś kupił Józef Ludwik Dzierzbicki z Dzierzbic h. Topór (1819-1881), ożeniony z Anną Reginą Smitkowską. Dzierzbiccy mieli czworo dzieci: Ludwika Edmunda, Józefę Marię, Józefa Romana oraz Annę. Majątek w tym czasie liczył ok. 2 tys. mórg. Zaledwie po kilku latach gospodarowania, dobra szlacheckie Zawory zostały wystawione przez sąd w Śremie na przymusową licytację. Ich wartość oszacowano na 66.608 talarów. Już w kwietniu 1865 r. nabył je Dom Handlowy Bniński, Chłapowski, Plater i Spółka, zapewne w celu dalszej odsprzedaży z zyskiem. W 1881 r. dobra rycerskie Zawory nabył Stefan Raczyński z Manieczek, ożeniony z Józefą Karge. Rok później w Zaworach urodziła się ich córka Irena, a w 1886 r. Helena. W 1890 r. dziedzic nabył dodatkowo dobra rycerskie Staykowo (Bismarckshöhe) w powiecie czarnkowskim, które od ponad 60 lat znajdowały się w rękach niemieckich.
W 1891 r. na Zawory leżące w pow. śremskim składały się cztery miejsca: wieś z 4 dymami, 25 m-cami i 41 ha obszaru, dobra (wieś dworska) z 10 dymami, 136 m-cami i 460 ha obszaru, dom szosowy (rogatka) z 5 m-cami oraz kopalnia torfu przy której znajdował się 1 dym z 2 m-cami. Z tego okresu pochodzi ciekawy opis wsi który zamieścimy. Z reguły była ona równinna, ale jedynym pagórkom we wsi nadano nazwy: „Delasowa Góra” i „Masłowskiego Góra”. Szerokie rowy którymi od Zaborowa płynęła woda, nazwano „czarnym” i „białym”. Od granicy chrzęstowskiej rosła olszyna, którą nazywano „Uzdrzanowem”, zaś od granicy sroczewskiej „Grądzik”. Nizinę od strony Zaborowa nazywano „Łyski”, a nizinę za wsią (w kier. płd.-wschodnim) – „Wycinki”; tam też stał w XIX w. wiatrak (stał on tam zresztą aż do 2. wojny św.). Na Delasowej Górze znajdowano monety srebrne z okresu cesarza Maksymiliana. Miejscowe podanie głosiło, że w Zaborach zakopane były wielkie skarby w miejscu, gdzie dawniej była studnia, tyle że nikt nie potrafił wskazać tego miejsca.
Stefan Raczyński był dobrym gospodarzem i w 1890 r. nabył dodatkowo dobra rycerskie Staykowo. Pod koniec XIX w. wyremontował i nieco przebudował dwór. W 1904 r. sprzedał Zawory w ręce Aleksandra Krolla. Ten jednak, pomimo iż był Polakiem, już po roku sprzedał majątek „śremskiemu fiskusowi domenalnemu”, czyli w ręce Prusaków. Jeszcze przed 1920 r. dobra na krótko trafiły w ręce Erazma Raszewskiego. Po 1920 r. Zawory przeszły w ręce – już polskiego - skarbu państwa. W 1926 r. dzierżawcą Zaworów był Wincenty Szubert. Na 459,3 ha ogólnego obszaru składało się 301,3 ha ziem uprawnych, 82,4 ha łąk i pastwisk, 65,3 ha lasów, 9,4 ha nieużytków i 0,9 ha wody. Do oszacowania podatku gruntowego wykazywano 636 talarów czystego dochodu. W 1940 r. (i być może wcześniej) folwark nosił nazwę Riegelhof, natomiast nazwy samej wsi Niemcy nie zmienili. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie folwarku tworzono kolejne spółdzielnie produkcyjne. W 2004 r. dwór wraz z parkiem nabyli właściciele prywatni, którzy wyremontowali obiekt i uporządkowali pozostałości parku. Gospodarstwo rolne właścicieli specjalizuje się w hodowli roślin i zwierząt, głównie trzody chlewnej. Obejmuje co najmniej 5 zakładów, w tym Zawory. Firma rodzinna Inter – Agri powstała w 2016 r.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemysłu..., 1926;
Portal „Porcus”: http://www.porcus.com.pl/pagesView,32,spolka-inter-agri,PL
Geoportal;
Mapster:
17068 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte /1870 - 1944/
- plik mapy: KDR100_325_Schrimm_ca1893_DRMC5820325.jpg
6641 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3969_Xions_1940.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!
Opis
Dwór wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi N-S, fasadą skierowany na wschód, parterowy, nakryty dachem dwuspadowym z mieszkalnym poddaszem i wyższą częścią środkową, nakrytą dachem czterospadowym. W obu dłuższych elewacjach nieznaczne ryzality. W fasadzie ryzalit poprzedzony jest skromnym dwukolumnowym portykiem dźwigającym balkon na wys. 1-go piętra. W połaciach dachu umieszczono ciekawie skonstruowane facjatki, których okna tylko w połowie znajdują się ponad powierzchnią dachu.Park
Park z 2. poł. XIX w. o pow. ok. 3,2 ha lub ok. 2 ha nie licząc wód sporego stawu rozciągającego się dalej w kier. zach. W parku dominują otwarte przestrzenie i zadbane trawniki. Zwarty drzewostan stanowi niewielką część tego obszaru, zaś na uwagę zasługują rosnące w nim pomnikowe dęby szypułkowe.Inne
Kamień pamiątkowy ku czci Maksymiliana Cygalskiego, którego imieniem nazwane są rajdy rowerowe organizowane przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Śremskiej.Dąb Jana Pawła II
tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011
Komentarze
Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.