Lisewo Kościelne

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z pocz. XX w.
Lisewo Kościelne to malownicza wieś, położona na zróżnicowanym wysokościowo terenie, nad kilkoma jeziorami tworzącymi niewielką rynnę o długości kilku kilometrów. Leży około 5 km na zachód od Złotnik Kujawskich, przy drodze krajowej nr 246. Wieś jest mocno rozciągnięta w kierunku południowym, gdzie wchłonęła tereny dawnej wsi Mochelek oraz w kierunku zachodnim, gdzie istnieje osada o nazwie Lisewek.
Pierwsza wzmianka o wsi Lyssowo pochodzi z 1287 r., a jako pierwszy właściciel wymieniany jest „komes Cirzko de Lyssow”. Wcześniej należała ona do rycerskiego rodu Awdańców i sąsiadowała z posiadłościami rodów Leszczyców i Cielepałów. Już w XIII w. istniała tu parafia, a pierwszy kościół zbudowano w 1292 r. W 1441 r. majętność należała do Jakuba z Radziejowa. W XVI w. Lisewo i Mochelek należały do rodziny Niemojewskich z Niemojewka, h. Szeliga. Mochelek zwany też Mochle figuruje już w dokumentach z 1362 r. W latach 1560-82 właścicielem Lisewa i Mochelka był Józef Jakub Niemojewski, a później Aleksander i dalej jego syn, Piotr. Druga połowa Lisewa należała w 1577 r. do Piotra Moszczeńskiego h. Nałęcz. Ten wraz z Niemojewskim założyli tu pierwszą szkołę. W tym czasie (połowa XVI w.) kościół przejęli arianie, tzw. „Bracia Polscy” a na plebanii mieszkał kapłan (zwany heretykiem) - Andrzej z Kruszwicy. W rękach Niemojewskich były także dobra Szubin i wiele okolicznych wsi, które w 1642 r. otrzymał Zygmunt Grudziński, wojewoda kaliski. Za 48 tysięcy złp. kupił jeszcze od Piotra Niemojewskiego: Wolice, Knieję, folwark Michałek, Rucewko, połowę Lisewa i murowany spichlerz w Siersku koło Bydgoszczy.
XVII wiek to w Lisewie okres rządów potomków Niemojewskich i Moszczeńskich, którzy wznieśli we wsi nowy kościół, a także ufundowali nowe dzwony (ukradzione później przez Niemców w czasie 2. w. św.). W tamtym też okresie powstał cmentarz parafialny, który istnieje w tym samym miejscu do dnia dzisiejszego. W 1679 r. właścicielką Mochelka była wdowa po Stanisławie Gołkowskim, Marcela z Rzeczyckich, która przekazała tę wieś Wojciechowi Jarnowskiemu, ożenionemu z Anną z Rzeczyckich, następnie około 1743 r. dziedzicem Mochelka był Bartłomiej Wolski.
W 2. poł. XVIII w. dziedzicem Lisewa był Kazimierz Bałdowski, który wystawił nową plebanię i wyremontował kościół. Mochelek zaś należał w tym czasie do Bielickich: Jerzego Stanisława i jego żony Ewy z Rzeszotarskich, a następnie do Teodora Moszczeńskiego - kasztelana brzesko-kujawskiego. Pod koniec XVIII w. właścicielem Lisewa był Józef Wolski ożeniony z Elżbietą z Sokołowskich. W okresie zaborów dobra lisewskie znalazły się w rękach rodziny Mittelstaedt: początkowo Jana, a później Fryderyka. W 1852 r. w Lisewie Józefina Mittelstaedt wyszła za Johanna Nehringa, późniejszego dziedzica Kruszy Zamkowej. Za rządów Fryderyka w 2. poł. XIX w. we wsi powstało obecne założenie dworsko-parkowe, a około 2 km na zachód folwark Lisewek, zwany z niemiecka Lissewko. Było tam 5 domów, zamieszkałych przez 76 osób (49 katolików, 27 ewangelików; 43 analfabetów). Jego właścicielami początkowo była rodzina Mittelstaedt, a później Franc Kunkel i Komisja Kolonizacyjna.
Pod rządami rodziny Mittelstaedt, w majątku głównym który wraz z Lisewkiem stanowił dominium o pow. 2830 mórg znajdował się: dwór z podwórzem i ogrodem, spichrz, obora, stajnia, owczarnia, stodoły, stajnie, kuźnia, wiatrak, powozownia oraz cieplarnia. Do dominium należał też „dom stróża łącznego” – Wartenberg oraz 12 domów, zamieszkałych przez 180 osób (150 katolików, 26 ewangelików i 4 żydów; 83 analfabetów). W tym czasie Mochelek należał do Niemca - Guderiana. W istniejącym tam folwarku (położonym na zachód od Jeziora Mochle), znajdował się dwór, ogród i zabudowania gospodarcze, które niestety nie dotrwały do czasów obecnych. W 1888 r. majątek w Mochelku stał się własnością Franciszka Dąmbskiego h. Godziemba (1841-1895). Po jego śmierci właścicielką tamtej wsi oraz innych licznych dóbr odziedziczonych po Dąmbskim została wdowa, Antonina z Sędzic Jankowska h. Ryś. Ze związku Antoniny i Franciszka Dąmbskich pochodziły dzieci: Julia (1877-1925), Artur (1879-1917), Wanda (1880-1940), Tadeusz, Ludwika i Franciszka (1888-1967). Ta ostatnia wyszła za Jana Nepomucena Sokolnickiego h. Nowina, a w 1905 r. sprzedała Mochelek Komisji Kolonizacyjnej. Tamtejszy dwór i folwark znajdowały się w pobliżu nieistniejącej już posesji nr 52.
W 1902 r. jako właściciel Lisewa wymieniany był Franz Kunkel. Powiększył on majątek o nową stodołę, owczarnię, oborę i czworaki, a w latach 1905-1907 również sprzedał wieś Komisji K. W 1907 r. ukończono budowę nowego kościoła, a dwa lata później rozebrano wiatrak. W tym czasie intensywnie parcelowano wieś, powstała wówczas większość istniejących do dzisiaj gospodarstw rolnych, do których sprowadzano osadników z dolnej Saksonii i Galicji.
Około 1907-1910 nastąpiło połączenie Mochelka, Lisewka i Lisewa w jedną wieś o nazwie Liebensee. Resztówkę po majątku głównym liczącą 72 ha ziemi i wód otrzymał w 1910 r. oberleutnant Keller, poległy w I wojnie światowej. W tym okresie wieś była prawie w całości zamieszkała przez ludność niemiecką. W 1917 r. w Lisewie założono Kółko Rolnicze, którego prezesem został Marceli Trzebiński – właściciel posiadłości ziemskiej Będzitowo. Po odzyskaniu niepodległości, od 1919 r. majątek należał do Skarbu Państwa Polskiego. Niemcy w większości opuścili wieś, a w ich miejsce pojawili się pierwsi rolnicy polscy. Dawny dwór w Lisewku od nieznanego z nazwiska Niemca (obecnie dom nr 9) w 1921 r. kupili państwo Michalina i Roman Maziarz.
W 1922 r. cała wieś dostała nową, już polską nazwę Lisewo Kościelne, która pojawiła się po raz pierwszy w Roczniku Kościelnym z 1922 r. W maju 1923 r. z inicjatywy ks. Maksymiliana Arndta dokonano poświęcenia pierwszych polskich gospodarstw na terenie wsi. Właścicielem resztówki po majątku został major Jan Racięcki z Warszawy – pilot - kawaler Orderu „Virtuti Millitari”.
Na Mochelku, właścicielami folwarku do wojny była rodzina Gluba, a na Lisewku wspomniana rodzina Maziarz. W 1930 r. utworzono w Lisewie Koło Włościanek, którego przewodniczącą została Teresa Putz. Wieś liczyła wówczas 555 mieszkańców. Był tu także młyn F. Witterheima, wiatrak F. Kosserta, karczmy J. Gluby i Stanisława Lisieckiego, szewcy Stanisław Miksa i B. Raczyński, kowal W. Wilke i kołodziej J. Łątkowski. Powstało też Towarzystwo Powstańców i Wojaków oraz Liga Obrony Powietrznej Kraju (1934 r.) z prezesem Józefem Woźniakiem na czele. W latach 1939-1945 wieś znajdowała się pod zarządem niemieckim, a po wojnie na mocy dekretu o reformie rolnej PKWN z powrotem stała się własnością Skarbu Państwa. W latach 50. XX w. resztówkę od wdowy po majorze Racięckim nabyli Paweł i Emilia Kurtys, a następnie p. Jerzy Magowski, który przywrócił założeniu dawną świetność.
Folwark Mochelek po wojnie przestał istnieć, a tamtejszy dwór prawdopodobnie rozebrano. Z kolei dawny dwór w Lisewku od rodziny Maziarz nabyli w 1972 r. państwo Rudzcy (obecnie p. Buczkowscy). Jest to parterowy dom mieszkalny, nakryty dwuspadowym dachem, bez szczególnych cech stylowych, z poprzecznie przybudowanym od tyłu budynkiem gospodarczym.
Pałac i park w Lisewie Kościelnym wraz z pozostałą zabudową, centralnej części wsi, jest obecnie jednym z najlepiej zachowanych XIX-wiecznych zespołów rezydencjonalnych w powiecie inowrocławskim. Główne założenie dworskie sąsiaduje z pięknie położonym zespołem kościoła z początku XX w., obejmującym oprócz samego kościoła: cmentarz przykościelny, plebanię, ogród i budynki inwentarskie.
Opracowanie własne na podst. dostępnych źródeł, w tym "Historii Lisewa" opracowanej przez KGW w Lisewie.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór eklektyczny, zbudowany na planie dwóch przylegających do siebie prostokątów. Zachodnia część jest parterowa z poddaszem, zaś wschodnia piętrowa, tworząca ryzalit wysunięty w północnym kierunku, w osi którego znajdują się schody wejściowe.

Park

Park z XIX w. o pow. 1,5 ha. Zachowany tu jest cenny drzewostan, który reprezentują 32 gatunki drzew, m.in. klony pospolite, jesiony wyniosłe oraz lipy drobnolistne. Ciekawym akcentem parku jest aleja jesionowa prowadząca do dworu oraz krąg zabytkowych lip znajdujących się w jego wschodniej części. Rosną tu również mniej popularne gatunki, takie jak kasztanowce żółte, morawa biała, cyprysiki groszkowe, sosna wejmutka, czy karagana syberyjska.
Znajdują się tu również okazy pomnikowe: lipa drobnolistna o obw. w pierśnicy 395 cm, dwa dęby szypułkowe o obw. 305 i 345 cm, oraz osiem jesionów wyniosłych o obwodach do 310 cm.
Dzięki obecnemu właścicielowi założenie jest zadbane, stanowi jeden z nielicznych XIX wiecznych zespołów wiejskich na tych terenach, zachowane do dzisiaj w prawie niezmienionej postaci.

Inne

Zabudowania gospodarcze z XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011