Kaliska

Stan obecny

Teren należący do Kopalni Węgla Brunatnego Konin w Kleczewie.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Pod koniec średniowiecza, ok. 5 km na północ od Kleczewa powstała wieś zwana Kolisko albo Kalisko. Przez ok. 100 lat nazwa występowała w zapiskach także w postaci „Kaliszka”. W obecnej formie po raz pierwszy pojawia się w Regestach w 1461 r. Ziemie te należały wówczas do potomków Mikołaja z Ogorzelczyna, starosty przemyskiego. Wieś w poł. XV w. podzielona była na kilka działów, na których siedzieli: Jakub (starosta przemyski) i Mikołaj Bochnek z Koniecpola (burgrabia koniński) – bracia; Andrzej „Boczka” oraz Nawojka zamężna za Macieja ze Służewa, chorążego inowrocławskiego i jej siostra Konstancja – panna. Dziedziczki były córkami Jana z Kalinowy, kasztelana sieradzkiego. Całe to towarzystwo pozostawiło po sobie liczne zapiski nt. spadków i transakcji sprzedaży, np. w 1472 r. siostry zapisywały 4 grzywny czynszu rocznie mansjonarzom w Tuliszkowie (od wyderkowanych 70 grzywien). Pod koniec lat 70. XV w. we wsi pojawili się także Boszkowscy i Wiśniewscy (dziedzice pobliskiego Wiśniewa). Rodzimi mieszkańcy wsi nazwali się Kaliskimi, a w 1499 r. znajdujemy Jana, Jakuba i Tomasza, którzy sądzili się z synami Tomasza Kokoszki z Boszkowa – Mikołajem i Janem. Na pocz. XVI w. we wsi pojawili się Młodawscy h. Łabędź, pochodzący z Młodawina w woj. sieradzkim. W 1513 r. Małgorzata Młodawska sprzedała cz. wsi Mikołajowi Wiśniewskiemu. Pomimo wielu właścicieli, część K. leżała odłogiem i stanowiła tzw. „pustki”. Ze wspomnianych trzech braci, właścicielem ich połowy wsi był Tomasz Kaliski, który sukcesywnie skupował ziemię od pozostałych współwłaścicieli, dzięki czemu od 1514 r. zwany jest „dziedzicem wsi Kaliska”. W tymże roku zapisywał on po 20 grzywien posagu i wiana żonie Annie Kopydłowskiej, córce Klemensa. Ich synem był Maciej K. który trzymał połowę wsi; druga należała zaś do Piotra Wiśniewskiego, który w 1537 r. odsprzedał część bratu – Józefowi. Rok później Maciej na połowach wsi Kaliska i Wola zapisał po 160 złp. posagu i wiana żonie – Jadwidze Kraśnickiej. W międzyczasie część Piotra odziedziczył Maciej Wiśniewski, który za pożyczone Kaliskiemu 10 grzywien wziął w zastaw łan ziemi w K. Maciej K. zmarł w 1543 r., a wśród jego spadkobierców (oprócz synów Marcina, Floriana, Jakuba, Piotra i Pawła), znaleźli się Łukasz i Jakub Chraplewscy. Nie będziemy tu opisywać koligacji rodzinnych wszystkich braci Kaliskich, natomiast ważne jest, że kolejny dziedzic – Kasper Kaliski – był synem Piotra i Agnieszki Trląskiej. Po podziale majątku z braćmi, w 1563 r. zapisał on po 400 złp. posagu i wiana żonie Reginie Żernickiej, córce Łukasza. Należała do nich także wieś Wola, która w zapiskach pojawia się jako Wola Płowiecka (ob. Spławiecka). Kasper (czy też Kacper) był budowniczym pierwotnego dworu we wsi. Nie wiemy co się stało z jego pierwszą żoną, gdyż wzmianka z 1565 r. mówi o Jadwidze Łosińskiej, córce Jana, której także oprawiał posag i wiano w wys. po 400 złp. Oprócz Kaliskich i Wiśniewskich, w 2. poł. XVI w. we wsi pojawia się Jakub Przedzyński, którego w 1579 r. pozywali synowie Macieja: Bernard i Wojciech Wiśniewscy. Byli jeszcze trzej bracia W.: Marcin, Tomasz i Andrzej, a oprócz połowy K. i Wiśniewa należały do nich wsie Wola i Biela. Na pocz. XVII w., po śmierci Marcina K., zakończyły się rządy Kaliskich, a niedługo później także Wiśniewskich, z których ostatnim dziedzicem ok. 1605 r. był Jan – syn Tomasza.
Kolejnym właścicielem wsi został Stanisław Ciosnowski, zabity w 1619 r. przez Jana Grabskiego, prawdopodobnie na zlecenie żony dziedzica – Zofii Mikołajewskiej. Wieś K. odziedziczyła po nim siostra – Helena z Dzierżnicy Laskowska oraz Jan i Hieronim Bielawscy h. Dołęga – bratankowie Ciosnowskiego. W 1620 r. pozywali oni Grabskiego o to morderstwo, wcześniej dokonawszy podziału majątku. Posesorem wsi w tym okresie był Marcin Dobrosołowski. Oprócz Bielawskich część wsi musiała być w rękach wdowy po Janie Wiśniewskim – Katarzyny z Mchowa, 1-o v. Bieganowskiej, gdyż w 1636 r. cedowała ona dobra na Kaspra Bieganowskiego, syna Bartłomieja. Ten ożenił się z Marianną Włoszynowską, z którą mieli synów: Stanisława, Marcina, Jana (księdza jezuitę), Bartłomieja i Świętosława. Ojciec żył jeszcze w 1651 r., kiedy to płacił 20 zł. „podymnego” z 10 łanów w innym swoim majątku – Gądkach.
Synami Mchowskiej i Stanisława Bieganowskiego byli Adam i Maciej, jednak gdy matka wyszła za Wiśniewskiego, dała na dobrach zapis zastawny 2000 złp. Marcinowi Kopydłowskiemu, zaś ten scedował te pieniądze na stryja – Stanisława B. – opiekuna chłopców. Mieli oni także siostrę – Mariannę – która ok. 1650 r. wyszła za Stefana Kraśnickiego. Po uzyskaniu pełnoletniości Adam Bieganowski ożenił się z Anną Wolską, a po jej śmierci został księdzem. Młodszy brat – Maciej – w 1655 r. zapisał na cz. wsi 2 tys. złp. niejakim Kwasiborskim, zaś jego żoną została Anna Ossowska, wdowa po Janie Wolskim. Ta w 1665 r. miała zatarg ze Stefanem Kraśnickim, który wraz z bratem Jakubem więził we dworze Katarzynę Ossowską i panny Wolskie: Mariannę i Zofię – córki Anny z pierwszego małżeństwa. Dziedziczka pozywała również syna Stefana – Kaspra Kraśnickiego, który pomagał ojcu, jednakowoż z miłości do Zofii Wolskiej (z którą później się ożenił). Skutkiem tego, zamiast otrzymać dobra w wianie, Kasper musiał zapłacić Bieganowskiemu 9 tys. złp. Dziedzicem wsi K. młody Kraśnicki został ostatecznie ok. 1678 r. Później w drodze różnych transakcji dobra przeszły w ręce Tomasza Stawskiego, który scedował je na Teresę Bojanowską h. Junosza. Taż Teresa wyszła za Konstantego Makowieckiego h. Pomian, z którym spisywała „dożywocie” w 1698 r. Na pocz. XVIII w. właścicielem poł. wsi został Wojciech Bojanowski, druga zaś połowa należała do syna Kaspra Kraśnickiego – Stefana. W 1717 r. obaj sprzedali część wsi Pawłowi Pielskiemu, ożenionemu z Małgorzata Wyrzyską. Ta część przechodziła później z rąk do rąk; wśród jej właścicieli byli: Petronella Wyrzyska, Katarzyna Makowiecka z mężem Konstantym Przybyłowskim oraz Zofia Żychlińska, która rozwiodła się z Jerzym Watta-Kosickim (1741). W 1746 r. Kosicka sprzedała swoją część wsi Wojciechowi Gniewkowskiemu, synowi Andrzeja i Katarzyny Krzyżanowskiej.
Stefan Kraśnicki rządził na swojej połowie do ok. 1745 r., a pod koniec tego okresu posesorem dóbr był Franciszek Lisowski. Ten swoje prawa do posesji scedował na małżeństwo Jana Podbielskiego i Marcjannę Jabłońską. Dziedzic Kraśnicki będąc już w podeszłym wieku postanowił pozbyć się zadłużonego majątku, cedując go na Felicjana Kistowskiego, ten jednakowoż cesji nie przyjął. Posesorem części Kraśnickiego został dziedzic drugiej połowy wsi – Wojciech Gniewkowski. Był zdecydowanie lepszym gospodarzem, a nawet wsparł gotówką w wys. 1000 złp. kościół parafialny w Złotkowie. Zmarł w 1769 r., pozostawiając wdowę – Magdalenę z d. Jarnowską i córkę Juliannę. Taż Julianna wyszła za Józefa Omińskiego h. Lew i jeszcze w 1769 r. młodzi małżonkowie zawarli kontrakt z matką, która posiadała na Kaliskach dożywocie zapisane przez Gniewkowskiego. W 1779 r. matka zdecydowała się rozwiązać umowę i wziąć od zięcia gotówkę. Jeszcze w tym samym roku Józef zmarł, zdążywszy „dorobić się” dwóch synów: Stanisława i Adama. Julianna w 1783 r. wyszła za Stefana Kosmowskiego, ale sumy odziedziczone po Gniewkowskim scedowała synom. W 1789 r. odebrali oni 5418 złp. sukcesji, która spadła na matkę po stryju. Julianna dożyła 86 lat i zmarła 5 września 1827 r. w Wylatowie k. Powidza.
Po III rozbiorze Polski wieś znalazła się na terenach zaboru pruskiego. Po rozwiązaniu Księstwa Warszawskiego w 1815 r., znalazła się w obrębie wpływów Rosji, czyli przyszłym Królestwie Polskim. W 1827 r. we wsi znajdowało się 12 domów ze 127 m-cami. W poł. XIX w. właścicielem folwarku był Leopold Karol Kitzmann, który w 2. poł. t. stulecia wybudował opisywany dwór i nowe zabudowania gospodarcze. W 1885 r. na miejscowość Kaliska składały się trzy miejsca: wieś z 14 osadnikami i 12 morgami; folwark (Wymysłów) oraz Holendry z 8 osadnikami i 195 morgami gruntów. Leżała w gminie Wilcza Góra i parafii Kleczew (wcześniej par. Złotków). Do folwarku należało 620 mórg gruntów, w tym 492 m. ziemi uprawnej, 25 m. łąk, 43 m. pastwisk, 29 m. lasu i 32 morgi nieużytków. Było tu 10 budynków murowanych i 2 drewniane oraz wiatrak ok. 1 km. na zachód od folwarku. Na polach majątku zaprowadzony był płodozmian 13-polowy; posiadał on także bogate pokłady torfu. Rodzina Kitzmanów w 1908 r. sprzedała majątek Gustawowi Piekarskiemu. W 1926 r. pod jego zarządem dobra liczyły 308 ha. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydła holenderskiego rasy nizinnej. Po wybuchu 2. wojny światowej majątek przejęli Niemcy. Na pocz. lat 40. okupanci uruchomili kopalnię odkrywkową w pobliskim Kleczewie. Po 1945 r. obiekty kopalni przejął Skarb Państwa Polskiego. Pod koniec lat 50. wybudowano elektrownię Konin, co spowodowało gwałtowne zapotrzebowanie na węgiel brunatny. W sąsiedztwie elektrowni powstawały kolejne odkrywki, a w latach 1966-71 odkrywka Jóźwin, która z czasem pochłonęła zachodnią część wsi Kaliska wraz z zespołem dworskim.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Księga Adresowa Polski dla przemysłu... 1930;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Strona internetowa gminy Wilczyn: https://wilczyn.pl/cms/21954/solectwa
Strona internetowa: PAK Kopalnia Węgla Brunatnego Konin: http://www.kwbkonin.pl/
Europa w rodzinie, ziemiaństwo polskie w XX wieku: http://ziemianie.pamiec.pl/pl/majatki/lo.html
Analiza przestrzenna na podst. map serwisu Mapster:
5606 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3575_Siegersdorf_1945.jpg
17044 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte /1870 - 1944/
- plik mapy: KDR100_303_Powidz_ca1893_DRMC5820303.jpg

Zdjęcie dworu udostępnił pan Roman Wagner. Dziękujemy!!!
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony był na skraju parku, wybudowany na planie prostokąta w dłuższej osi N-S, fasadą skierowany na wschód. Był to budynek prostokątny, parterowy, nakryty dachem dwuspadowym krytym papą, z piętrowymi ryzalitami w obu elewacjach, przechodzącymi w wystawki dachowe. Wejście poprzedzał portyk kolumnowy małego porządku dźwigający balkon.
Zespół dworski znajdował się w zachodniej części wsi i składał z części rezydencjonalnej od zachodu i podwórza gospodarczego w cz. płd.-wschodniej. W kierunku wschodnim odchodziła od niego tzw. „ulicówka”, czyli zabudowa wiejska skoncentrowana przy głównej drodze. Obecnie z drogi tej zachowało się jedynie kilka domów od strony wschodniej, zaś cały zespół dworski został pochłonięty przez wschodni kraniec Odkrywki Jóźwin - Kopalni Węgla Brunatnego Konin w Kleczewie.

Park

Park dworski z końca XIX w. o pow. 3,4 ha nie istnieje. Miejsce po parku jest obecnie zboczem wgłębienia kopalni odkrywkowej. Niegdyś park dzielił się na część ozdobną – północną oraz sad w cz. południowej. Przez wschodnią część wsi nadal płynie strumień, który tworzy tu malownicze trzęsawiska i stawy.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011