Kryszkowice

Stan obecny

Dwór w ruinie. Teren pod zarządem J.S.T.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Kryszkowice to niewielka wieś, leżąca w połowie drogi pomiędzy Piotrkowem Kujawskim a Sompolnem. Pierwsza wzmianka o wsi „Krzyszkowycze” pochodzi z 1489 r.; kolejne jakie znajdujemy w zapiskach to Crziskovicze (1527), Kriskowicze (2. poł. XVI w.) i Krzyszkowice w okresie XVI – XIX w. Jeszcze w 1847 r. taką nazwę znajdujemy na rosyjskiej mapie Królestwa Polskiego. Jako że wieś leżała na Kujawach, poza obrębem Wielkopolski, stosunkowo nieliczne są zapiski w księgach grodzkich i ziemskich. W księgach konińskich pojawia się tylko „na chwilę” w poł. XVIII w. Tej wsi mogła też dotyczyć informacja z 1581 r., która mówi, że po Jerzym Otorowskim część dóbr odziedziczył Franciszek Gorajski z Goraju h. Breza. W XVIII w. Kryszkowice leżały w powiecie Radziejowskim i należały m.in. do Kołudzkich. Po Andrzeju K., chorążym bydgoskim i jego żonie Elżbiecie z Kozłowskich, ok. 1730 r. odziedziczyli synowie: Antoni, Józef i Aleksander Kołudzcy. Ci sprzedali dobra Tomickim, a w latach 40. dziedzicem K. był Melchior Tomicki, kanonik katedralny gnieźnieński. W poł. XVIII w. posesorem zastawnym Kryszkowic był Stefan Radoszewski, ożeniony z Krystyną Stawską.
Po III rozbiorze Polski wieś znalazła się w strefie wpływów rosyjskich, a po upadku Księstwa Warszawskiego w Królestwie Polskim. W 1827 r. we wsi znajdowało się 10 domów z 99 m-cami. W tamtym czasie dziedzicem wsi leżącej w pow. brzeskim był Andrzej Bogusław Żychliński h. Szeliga (1789-1857), syn Marcina Ludwika i Joanny Eleonory Bukowieckiej h. Drogosław, ożeniony z Teresą Jadwigą Sokołowską z Wrzący Wielkiej ...etc., h. Pomian. Mieli oni dwoje dzieci: Aurelię Martynę Salomeę (1817-1882) oraz Józefa Władysława, ożenionego z Józefą Marią Katarzyną Trzebuchowską. Józef poszedł gospodarować majątkiem żony, a Kryszkowice dostała Aurelia, która w 1830 r. wyszła za Karola Rozdeiczera (1803-1882), syna Józefa i Antoniny Henisz. Ten zwyczajowo otrzymał dobra w wianie. Był dobrym gospodarzem, w folwarku wybudował nowe zabudowania gospodarcze. Od posiadanej wsi przyjął też swoje nowe nazwisko – Rozdeiczer-Kryszkowski oraz herb – Rozdejczer. Zmarł w K. dnia 2 listopada 1882 r. Na miejscu starego dworu ok. 1860 r. wybudował nowy pałac, w otoczeniu którego założono piękny park w stylu angielskim.
W 1885 r. Kryszkowice leżały w powiecie nieszawskim, gminie Piotrków i parafii Sadlno. W skład 1133-morgowej majętności wchodziły także wsi Żychlinek i Janowice. Karol Rozdeiczer miał z Aurelią jedynego syna Józefa, ożenionego z Marią Krzymuską h. Radwan. Józef i Maria mieli dwoje dzieci: Helenę Anastazję Karolinę oraz Karola Józefa (1871-1931), który w 1901 r. zaślubił w Warszawie Marię Jadwigę Sariusz-Wojciechowską h. Jelita. Pięć lat później Karol odziedziczył dobra po ojcu. W Kryszkowicach urodziło się dwóch synów Karola i Marii: Tadeusz (1905-1934) ożeniony z Jadwigą Elżbietą hrabiną Korwin-Kossakowską h. Ślepowron, a następnie z Magdaleną Korwin-Piotrowską h. Ślepowron oraz Józef, ożeniony z Elżbietą hrabiną Korwin-Kossakowską (siostrą Jadwigi). Józef miał z Elżbietą synów Karola i Andrzeja. Po jej śmierci, w 1955 r. ożenił się z Zofią Rościszewską h. Junosza.
Za rządów Karola Rozdeiczera wybudowano gorzelnię (w 1906), a majątek znajdował się w wysokiej kulturze rolnej. W 1926 r. dobra Kryszkowice – Janowice miały 576 ha gruntów. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydła. Po wybuchu 2. wojny światowej w dobrach Rozdeiczerów gospodarowali Niemcy. Po wyzwoleniu, dawny majątek ziemski został przejęty przez Skarb Państwa Polskiego. Nie powstał tu PGR; ziemie rozparcelowano pomiędzy rolników, a pałac przeznaczony został na mieszkania. Zabudowania gospodarcze z czasem rozebrano, a nie remontowany pałac popadł w ruinę. Po opuszczeniu przez lokatorów uległ całkowitemu zniszczeniu.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Księga Adresowa Polski dla przemysłu... 1926;
Portal internetowy „Parki i Ogrody”: http://www.parki.org.pl/parki-dworskie-i-przypalacowe/park-dworski-w-kryszkowicach#jqTOC_link2
Marek Jerzy Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego;
Geoportal;
Mapster:
11794392 @ WIG - Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 - 1939/
- plik mapy: P39-S26-C_WILCZYN_1935_BWNG_UL.jpg
11810415 @ Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Топографическая Карта Царства Польского, Carte Topographique du Royaume de Pologne (Mapa Kwatermistrzostwa) 1:126 000
- plik mapy: TKKP126K_Kol.II_Sek.III_APP_Sygn._M.Pol._47_(II-III).jpg
Zdjęcie pochodzi ze strony internetowej Gminy Wierzbinek:
http://www.wierzbinek.pl/index/1/galeria.html
Wszystkie prawa zastrzeżone!
Dziękujemy panu Romanowi Wagnerowi za udostępnione zdjęcie archiwalne!

Opis

Dwór w Kryszkowicach wzniesiony był pośrodku parku. Był to budynek na planie prostokąta, w dłuższej osi N-S, fasadą skierowany na wschód. W części północnej budynek się zwężał, a od strony wschodniej posiadał parterową przybudówkę.
Zespół pałacowy założony był na planie regularnego prostokąta, z częścią rezydencjonalną od zachodu i podwórzem gospodarczym od str. wschodniej. Układ przestrzenny zespołu jest całkowicie zniekształcony.

Park

Park z 2. poł. XIX w. o pow. 2,4 ha. Niegdyś park był prawie trzykrotnie większy i rozciągał się dalej na zachód. Obecnie jego pozostałości zachowały się na dz. ewid. nr ...70/18. W parku dominują graby zwyczajne, dęby szypułkowe, klony zwyczajne, klony polne, jesiony wyniosłe, robinie akacjowe oraz lipy drobnolistne. Oprócz długoletniej dewastacji do zniszczeń przyczynił się huragan w 2017 r. Od strony wschodniej parku zachowała się aleja kasztanowców o obwodach w pierśnicy 234-130 cm. Poza tym występują tu drzewa iglaste: świerki pospolite i modrzew europejski (14 sztuk). Pomnikiem przyrody jest świerk rosnący w pobliżu bramy wjazdowej o obw. 265 cm. Z rzadszych odmian w parku znajdziemy jeszcze wiąz górski oraz jarząb mączny. W miejscu dawnego placu zabaw rosną także orzechy włoskie i jesiony wąskolistne. W podszycie zachowane nieliczne krzewy, głównie lilak pospolity, bez czarny, śnieguliczka biała, trzmielina pospolita oraz ligustr pospolity.
W południowej części parku, do 2. wojny św., znajdował się niewielki sad owocowy.

Inne

Stajnia z k. XIX w.
Murowane kolumny dawnej bramy wjazdowej
Dom gliniany, 1. ćw. XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011