Chełmonie

Stan obecny

Prawdopodobnie własność J.S.T.

Historia

Dwór z XIX w.
Chełmonie to wieś leżąca 17 km na płn.-wschód od miasta Torunia. Pierwsza wzmianka o tej starej wsi, w której zapisano ją jako "Colman", pochodzi z 1222 r. Książę Konrad Mazowiecki nadał ją wraz z zamkiem i włościami - biskupowi pruskiemu Chrystianowi. Później jeszcze nazwę wsi zapisywano pod postaciami: Chelmane, Colmechin (1276 r.), Grunenberg (1414, 1445 r.), Chelmen (1570 r.). Nazwa Chełmonie znana była od 1561 r. W XIII w. miejscowość zamieszkiwali słowianie, którzy mieli tu drewniany gród obronny - Chełmonie. W zw. z przybyciem rycerzy zakonnych, słowianie ci opuścili wieś. Już w czasach krzyżackich wybudowano tu pierwszy kościół.
W latach 1423-1424 wieś była majątkiem rycerskim leżącym w kumoterstwie kowalewskim. Około 1570 r. wieś posiadała trzy działy szlacheckie należące do Elzanowskich, Kacpra Gajewskiego oraz Jana Konarskiego. Na pocz. XVII w. dziedzic Zygmunt Konarski odnowił i upiększył tutejszy kościół, utworzył też fundację dla plebana, z zysków pochodzących z młyna Marchewka. Na innym dziale wsi siedział Antoni Chrząstowski, który w 1701 r. przy pomocy plenipotenta Kazimierza Łążyńskiego sprzedał swoją część Chełmonia oraz wsi Szewa - Janowi Jaworskiemu.
W połowie XVIII w. poszczególne części wsi nazywano:
a) "Elzanowszczyzną" - w 1756 r. nabył ją Jan Białobłocki z Białobłot, h. Ogończyk 2
b) "Paprocczyzną" - w 1762 r. Ignacy Pawłowski sprzedał ją Janowi Białobłockiemu
c) "Chrząstowszczyzną" - Leon Ostrowski sprzedał w 1756 r. Janowi Białobłockiemu.
W 1775 r. już w całkowicie swoim Chełmoniu, Jan Białobłocki wraz z braćmi spisywali kontrakt sprzedaży swoich rodowych Krześlic - Stanisławowi Otto-Trąmpczyńskiemu. Żoną Jana, asesora ziemskiego chełmińskiego, była Joanna Kurnatowska h. Łodzia, z którą mieli sześciu synów: Antoniego, Wawrzyńca, Franciszka, Pawła, Jana i Andrzeja. Na skutek działów braterskich, w 1781 r. Antoni dał część wsi Janowi. Druga część należała do Pawła i Andrzeja, zaś Wawrzyniec i Franciszek zmarli wcześniej. Któryś z tychże braci ok. 1805 r. sprzedał Chełmonie Bartłomiejowi Lipińskiemu z Lipienicy. Następnym właścicielem od 1813 r. był Franciszek Paliszewski h. Awdaniec (1779-1849), a od 1844 r. Niemiec Rumeker, który oprócz majątku posiadał wspomniany już młyn Marchewka.
W 1885 r. na Chełmonie składała się wieś rycerska oraz folwark proboszczowski. Dobra miały 3978 mórg obszaru oraz 10 domów ze 159 m-cami, w tym 113 katolików i 46 ewangelików. Na terenie folwarku plebana znajdowały się 3 domy z 47 m-cami. W kościele znajdował się słynący cudami obraz Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia; wg legendy, za dawnych czasów obraz ten ukazał się pasterzowi w lesie.
Rodzina Rumkerów była właścicielami tych dóbr do ok. 1900 r., kiedy to majątek zakupiły siostry Trentsch. W 1936 r. od Idy Trentsch majątek nabył Gwido Reiss. Ostatni właściciel Chełmonia w okresie 2. wojny światowej był aktywnym hitlerowcem, związanym z kowalewską organizacją Selbstschutzu. Posądzony był o dokonanie kilku zbrodni, prawdopodobnie osobiście związany z egzekucją Polaków w Łopatach Polskich koło Wąbrzeźna. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Kolmansfeld. Po wojnie majątek znacjonalizowano, a właścicielem został Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Polski..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
1754976 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 2879_(1432)_Schoensee_geogn-agr_1897_UPozn.jpg
11780368 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 2879_Schoensee_6.1942_copy_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi W-E, fasadą skierowany na południe, murowany z cegły i otynkowany, parterowy i nakryty dwuspadowym dachem krytym eternitem. Elewacja frontowa jedenastoosiowa, posiada trzy nieznaczne ryzality - środkowy z pięterkiem zwieńczonym trójkątnym frontonem oraz dwa skrajne po bokach. Wejście w osi środkowej poprzedzone schodami ujętymi murkami.

Park

Zaniedbany park krajobrazowy z 1 poł. XIX w. o pow. 2,89 ha. W stosunku do przedwojennych granic, park został nieco zmniejszony; wcześniej miał ok. 4 ha powierzchni. Rośnie tu cenny starodrzew ze skupieniem okazów pomnikowych: 2 buki, 2 jesiony i kasztanowiec. Ciekawostką jest grodzisko późnośredniowieczne posiadające formę krajobrazową, położone ok. 250 m na zachód od dawnych zabudowań dworskich.

Inne

Zabudowania gospodarcze
Kościół, mur., gotycki p.w. św. Bartłomieja wraz z urządzeniem wnętrza z 1. poł. XVI w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011