Bystre

Stan obecny

Dwór nie istnieje

Historia

W 1524 r. król Zygmunt I nadał Kalejczyce Mazowszaninowi Sasinowi. Jego potomek, który otrzymał ziemie po ojcu Janie Sasinie - Wasyl Kaleczycki urodził się w 1565 roku i był prawdopodobnie założycielem tej siedziby, powstałej przed 1592 r. W 1603 r. wzmiankowany był w dworze kalejczyckim niejaki Wiszowaty. 10 maja 1638 roku Kazimierz Sapieha, leśniczy bielski i Tomasz Sapieha, ciwun ziemi żmudzkiej, dzieląc dobra pozostałe w spadku po ich ojcu Mikołaju Sapieże, wojewodzie nowogródzkim i po Pawle Sapieże, podkanclerzym litewskim (zm. 19 lipca 1635 roku) przyznali Tomaszowi położone w województwie podlaskim powiecie brańskim dobra Dubno z wsiami Nurzec, Mołoczki, Kośna i Piotrowszyzna, folwark i wieś Krugłe, wsie Czechy (Zabłotne), Moskiewce, Szyposze i folwark Wólka Dobrzyńska a w województwie brzesko-litewskim powiecie kamienieckim folwark i wieś Kalejczyce oraz wsie Wyczki (Białki?), Śnieżki i Gruzka.
W I połowie XVIII wieku dobra Dołubowo i Bystre stanowiły własność Władysława Józefa Markowskiego, cześnika wyszogrodzkiego, który 20 maja 1724 r. sporządził testament, w którym podzielono dobra pomiędzy synów Józefa i Antoniego po którym odziedziczyli je synowie: Antoni, Michał, Józef i Franciszek, którzy z kolei podzielili dobra między siebie w 1748 roku. Zapewne jeden z nich osiadł w Bystrem na stałe, co tłumaczyłoby rozwój tej siedziby w XVIII w. W 1801 r. Prusacy wystawili na licytację majątek Dołubowo. Niewykluczone, że podobny los spotkał Bystre. 10 lipca 1847 roku jako właścicielka dóbr występowała Urszula Bobrownicka. Później Bystre stało się własnością rodziny Messingów, który w II połowie XIX i na początku XX w. znacznie rozbudowali i przekomponowali założenie.
W 1886 r. właścicielką majątku Bystre i uroczyska Uczka była Zofia Powierza.
W okresie międzywojennym właścicielami dóbr byli Leon Messing (wzmiankowany w 1928 r.), a następnie (do 1939 r.) Henryk i Natalia Messingowie. W tym czasie stary dwór już nie istniał, a jego funkcje przejęła stojąca na północ od podjazdu oficyna, do której dobudowano od północnego-zachodu obszerny alkierz. W ogrodach użytkowych i w parku dokonano nasadzeń uzupełniających, wprowadzając m.in. kilka rzadkich gatunków drzew i krzewów.
Podczas II wojny światowej Niemcy prowadzący w Bystrem gospodarstwo ogrodnicze wycięli sporo drzew ozdobnych i w zachodniej części parku założyli obszerne inspekty.
Po wojnie siedlisko dworskie przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne Wandalin, które przekazało budynki mieszkalne pracownikom, a budynki gospodarcze użytkowało do celów hodowlanych, aż do ich kompletnej ruiny. Zostały one następnie rozebrane, z wyjątkiem stajni (również zrujnowanej) nieużytkowanej od 1979 r. Podobny los spotkał dwór (dawną oficynę), który w części rozebrano oraz czworaki. Sady zamienione zostały na pola uprawne, a wnętrza parku na pastewniki, nieużytki i tereny uprawne. Wzniesiono kilka drewnianych szop i kurników. Na skutek zniszczeń obszar założenia skurczył się, a zachowane części dawnej kompozycji zajmowały w latach 70. XX w obszar o powierzchni około 7,5 ha.
Do lat 80. XX wieku przetrwały jeszcze fragmenty dawnej kompozycji, pozwalające jednak na rekonstrukcję układu przestrzennego założenia: ruiny dworu (dawnej oficyny), czworaka i stajni, dom ogrodnika, dwa czworaki, kasztanowcowa aleja dojazdowa, fragmenty alei przy drodze Boćki – Kalejczyce, wnętrze podjazdu, nieliczne stare drzewa parkowe, rozrośnięte grupy drzew i krzewów, fragmenty alei przy drodze do stawów, część nasadzeń w otoczeniu budynków gospodarczych oraz szpalery leszczyn i innych krzewów przy granicach sadów. (Jarosław Bochyński 2024)

Opis

W XVIII wieku powstał tu regularny, barokowy ogród, którego główną oś kompozycji wytyczała kasztanowcowa aleja przy drodze prowadzącej ze wsi, a granicę wschodnią aleja przy trakcie boćkowskim. Na głównej osi kompozycji usytuowane były dziedziniec przed dworem, dwór i aleja przecinająca wzdłuż prostokątny ogród otoczony drogami oraz szpalerami i alejami wiązowymi, jesionowymi, lipowymi lub topolowymi. Budynki gospodarcze stały zapewne na północ i południe od dziedzińca przed dworem. Na przełomie XIX i XX wieku we wnętrzu dawnego dziedzińca umieszczono okrągły podjazd z gazonem pośrodku. Na północ od niego wzniesiono drewnianą oficynę, a północną, sąsiadującą z dworem część ogrodu przeobrażono w krajobrazowy park, z którym sąsiadował od południa rozległy sad, otoczony szpalerami drzew i krzewów ozdobnych. Na wschód od tego sadu, wzdłuż drogi do Kalejczyc wzniesiono budynki gospodarcze. Na północ od parku, za drogą prowadzącą do lasu i stawów założono ogród warzywny, w którym wzniesiono dom ogrodnika. Przy tej samej drodze wzniesiono też na północ od dworu i podjazdu trzy drewniane czworaki. Posadzono nowe lipy, jesiony i klony przy drodze z Bociek do Kalejczyc, wzdłuż której biegł ku północy widok na wzniesioną w 1858 r. murowaną kapliczkę z figurą św. Jana Nepomucena. Po parcelacji części gruntów majątku na przełomie XIX i XX w. dokonano w Bystrem dalszych inwestycji. Wzniesiono kolejne budynki gospodarcze, założono duży sad na wschód od drogi do Kalejczyc oraz rozbudowano stawy rybne położone nad strumieniem na zachód od założenia. Przy wschodniej granicy nowego sadu posadzono szpaler lipowy. W części gospodarczej stały na początku XX w. kamienno-murowane budynki zlokalizowane przy drodze do Bociek (stajnia, obora, świniarnia) oraz równolegle do południowej granicy założenia (stodoła, plewiarnia, obora), a także zlokalizowane wzdłuż południowej granicy założenia (wozownia, mleczarnia, kuźnia). Na zachód od tych zabudowań znajdował się sad o powierzchni około 1 ha. Całość kompozycji zajmowała po rozbudowie obszar o powierzchni około 19 hektarów
Sukcesywnie były uzupełniane nasadzenia parku, który ostatecznie składał się z wydłużonego wnętrza, położonego na zachód od dworu i dwóch mniejszych wnętrz leżących bardziej na północ. Wnętrza parkowe i podjazd otaczały swobodne, różnogatunkowe grupy drzew i krzewów ozdobnych, wśród których pozostawiono nieliczne drzewa osiemnastowieczne. W centrum części parkowej znajdowała się studnia. Zachowano starą aleję przy drodze biegnącej północną granicą parku, a drogę poprowadzoną zachodnią granicą parku i sadu obsadzono szpalerami leszczynowymi i drzewami ozdobnymi. Swobodne grupy drzew i krzewów ozdobnych zasłaniały budynki gospodarcze od strony lasu, który widocznie pełnił także funkcje rekreacyjne. Kolejne zmiany na plus nastąpiły w okresie międzywojennym, potem dobra już tylko niszczały. W czasie II WŚ Niemcy wycieli część starodrzewu. Po IIWŚ siedlisko dworskie przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne (nomen omen) Wandalin, które doprowadziło je kompletnej ruiny. W końcu zabudowania zostały rozebrane. (Jarosław Bochyński 2024)

Park

Park dworski z 2 poł. XVIII w. o pow. 7,5 ha.
Informacje pochodzą z książki / Parki i Ogrody Zabytkowe w Polsce - Stan 1991 rok /

Inne

Źródła:
„Dokumentacja ewidencyjna parku zabytkowego w Bystrem” E. Bończak-Kucharczyk, Z. Piłaszewicz.
www.ogrodowy.minigo.pl artykuł Ewa Bończak-Kucharczyk i Józef Maroszek
Zdjęcie 1979 E. Bończak-Kucharczyk