Stołowacz

Stan obecny

Dwór nie istnieje, pozostałości parku.

Historia

Folwark królewski w Stołowaczu powstał w XVI wieku. Do Stołowacza należało wtedy 21 wsi. W 1576 roku folwark samej ziemi ornej posiadał ok. 400ha. W tym czasie kompozycja dworsko-ogrodowa była typowa dla folwarków królewskich (dość uboga). Wiek XVII i XVIII nie były zbyt szczęśliwe dla folwarków królewskich – były wielokrotnie niszczone w czasie działań wojennych, obłożone dużymi obowiązkami fiskalnym, często pod kiepskim zarządem. Tak musiało być i w Stołowaczu- barak w dokumentach z tego okresu wzmianek o rozwoju folwarku. W II połowie XVII wieku starostwo bielskie, a z nim klucz stołowacki staja się stała dzierżawą Branickich. Do 1709 roku posiada je Stefan Mikołaj Branicki, później w latach 1709-1771 jego syn Jan Klemens Branicki. Po jego śmierci tą królewszczyzną zarządzała Izabela z Poniatowskich Branicka. Była ona posesorką starostwa bielskiego aż do 1796 roku kiedy prusacy odebrali jej te dobra i przyłączyli do pruskich dóbr państwowych.
W czasie rządów Jana Klemensa i Izabeli Stołowacz zaczyna się rozwijać - powstaje dwór/pałac a obok barokowy ogród ozdobny. Rozwija się hodowla koni. W 1750 roku funkcjonuje maneż, z 1753 roku pochodzą wzmianki dotyczące istnienia zakładu hodowlanego i „szkoły końskiej”. W latach 1753-1755 buduje się tu nowe budynki stajenne, a w latach 1752-1758 nowy pałac (1752 – sprowadza sie drzewo na budowę, 1754 – prace stolarskie, 1754 – sprowadzone jest szkło do szklenia okien, 1755 – nadal trwają prace stolarskie i ślusarskie, malowane są obrazy do ozdoby pałacu, 1758 – tynkuje się ganek). Pracami przy budowie pałacu kierował Józef Sękowski.
W połowie XIX wieku dawne dobra starostwa bielskiego nadane zostały różnym osobom pochodzenia rosyjskiego. Ponoć ostatnia dziedziczką Stołowacza była niejaka Olga Aleksiejewna, która w 1910 roku sprzedała centrum majątku (ok. 286ha), w tym i założenie dworsko-ogrodowe 8 gospodarzom. Nowi właściciele rozebrali zabudowania gospodarcze i pałac. Rozebrany pałac kupił Żyd bielski i zmontował go ponownie w Bielsku Podlaskim przy dzisiejszej ulicy Kościuszki. Tam przetrwał do 1976 roku pełniąc na końcu funkcję sklepu gospodarstwa domowego. Wycięto też cały zabytkowy drzewostan parku – jego miejsce zajęły pastewniki. Zasypano część cieków wodnych. Na terenie dawnej części gospodarczej wydzielono działki budowlane. (Jarosław Bochyński 2025)

Opis

Pałac stołowacki był budowlą parterową, podpiwniczoną , na planie prostokąta (36x18m). W elewacjach głównej i ogrodowej posiadał ryzalitowo wyodrębnione alkierze. Całość nakryta dachem czterospadowym z czterema trójspadowymi dachami nad alkierzami. Od dziedzińca ganek (trój arkadowy, zwieńczony tympanonem), od ogrodu łukowaty ryzalit oba umieszczone na osi głównej budowli i założenia. Otwory okienne prostokątne, w płytkich niszach , obwiedzione sztukateryjnymi opaskami. Elewacje wieńczył gzyms profilowany. Dach zdobiły dwie pary facjat, dwie pary nadświetli i cztery kominy obwiedzione paramu sztukateryjnych opasek. Wewnątrz największe i najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie stanowił salon częściowo przesklepiony ze sklepieniem na planie elipsy. Trzy pary drzwi (porte-fenetre) umieszczone w ryzalicie łukowaty wiodły z salonu na podest i trójstopniowe schody prowadzące do ogrodu. (Jarosław Bochyński 2025)

Park

Powstanie rozwiniętej kompozycji założenie zawdzięcza janowi Klemensowi Branickiemu i Izabeli Branickiej. Przeprowadzili oni reorganizację tutejszego gospodarstwa wznieśli pałac i założyli duży, barokowy ogród ozdobny. Pałac stanowił główny punkt kompozycji. Od wschodu sąsiadował z częścią gospodarczą. Do pałacu przylegał prostokątny dziedziniec, który otaczały budynki gospodarcze – koniusznia z wozownią, stodoła, obora (na 70 sztuk bydła) i spichlerz. Do dziedzińca, na osi pałacu, prowadziła droga dojazdowa od strony gościńca bielsko-strabelskiego. Na północ i południe od części gospodarczej usytuowane były sady owocowe. Na zachód od pałacu zlokalizowana była część ozdobna z dużą ilością zbiorników wodnych – rzeki, sadzawek, stawów i kanałów. Kanały powstały zapewne wskutek adaptacji dawnych wyrobisk cegielnianych. Ponieważ ogród był podmokły dla celów spacerowych usypano drogi spacerowe – nasypy ich były wyższe od trawników i zieleńców. W południowo-zachodnim narożniku parku dla celów widokowych usypano kopiec. Przez kolejne lata prawdopodobnie niewiele się zmieniało – jedynie w rejonie dziedzińca wzniesiono po 1861 roku czworaki. Po rozprzedaży majątku w 1910 roku nowi właściciele rozebrali zabudowania gospodarcze i pałac. Wycięto też cały zabytkowy drzewostan parku – jego miejsce zajęły pastewniki. Zasypano część cieków wodnych. Na terenie dawnej części gospodarczej wydzielono działki budowlane. (Jarosław Bochyński 2025)

Inne

Źródła:
Dokumentacja ewidencyjna parku w Stołowaczu J. Maroszek, J. Szydłowski, K. Kucharczyk
Rysunek autorstwa J. Klemm - Archiwum Drezdeńskie