Wrotków

Stan obecny

Zamieszkały. Lewe skrzydło dworu stanowi obecnie własność prywatną a pozostała część należy do lokalnej JST.

Historia

Dwór z XIX w.
Wrotków to wieś leżąca 5,5 km na zachód od Koźmina Wielkopolskiego. W dawniejszych czasach jej nazwa pojawiała się głównie w postaci "Wrotkowo". Wieś mogła powstać niedługo później niż sam Koźmin i wraz z miastem została nadana w XIII w. zakonowi Templariuszy. Po likwidacji zakonu stała się - podobnie jak Koźmin - własnością królewską. Dnia 13 grudnia 1338 r. król Kazimierz Wielki nadał klucz koźmiński w tym "Wrotkowo" - Maćkowi Borkowiczowi, synowi Przemysława, wojewodzie poznańskiemu. Ten wywodził się ze starej rodziny Wizenborgów. Po skazaniu Maćka na śmierć przez króla (za rozboje i napady na kupców) były to dobra królewskie, a w 2. poł. XIV w. należały do krewnego Maćka - Bartosza Wizenborga z Odolanowa, kasztelana nakielskiego i wojewody poznańskiego (1387-1393). Po śmierci Bartosza dobra otrzymali (w 1392) jego synowie: Bartosz i Janusz. Tenże Janusz ożeniony był ze Stanisławą Sokołowską, która w 1408 r. nabyła Koźmin dla syna - także Bartosza. Od ok. 1419 r. właścicielem klucza koźmińskiego był Przedpełk Mościc. W 1449 r. zadłużone dobra kupił Jan Hińcza z Rogowa h. Działosza, a ok. 1470 r. Bartłomiej Gruszczyński.
Rodzimi mieszkańcy Wrotkowa nazywali siebie Wrotkowskimi, na przykład w 1456 r. karczma we wsi należała do Mikołaja Wrotkowskiego. Posiadali też części Gałązek i Czeluścina. W 2. poł. XV w. we wsi siedzieli bracia: Wojciech, Jan, Wawrzyniec i Maciej W-scy, synowie Wojciecha z M. Kuczino (?). Rodzina ta z czasem zanikła, zaś jedynymi właścicielami wsi zostali potomkowie Bartłomieja Gruszczyńskiego i Jadwigi z Żelazna, ich synowie: Bartłomiej, Piotr, Wojciech i Marcin, którzy ok. 1510 r. nazwali się Koźmińskimi. Wrotkowo przypadło Marcinowi, po którym odziedziczyła je wdowa Dorota z Gołańczy i syn Wiktoryn. W latach 20. XVI w. sprzedali oni dobra Łukaszowi, hrabiemu z Górki, herbu Łodzia. Po nim odziedziczył Andrzej Górka, starosta wałecki, który w 1557 r. sprzedał Wrotkowo i Obrę (z prawem wykupu) Ambrożemu Cerekwickiemu. Dalsze losy wsi są wspólne z losami miasta Koźmina. Jedyną różnicą jest fakt, że jako wieś wchodząca w skład większego klucza, od poł. XVI w. nie była ośrodkiem zarządu dóbr, lecz folwarkiem zapewniającym dochody właścicielom. Oprócz danin i opłat, na dochody te składały się sumy pochodzące z dzierżawy, lub tzw. "wyderków", czyli sprzedaży z prawem odkupu. Reasumując: właścicielami wsi pozostawali dziedzice mieszkający na zamku w Koźminie, natomiast w pewnych okresach Wrotkowo znajdowało się w rękach dzierżawców, etc. Szczegółowy opis zamku i jego właścicieli zainteresowani znajdą w opisie Koźmina Wlkp w naszym katalogu. Wieś wyszła z dóbr koźmińskich około połowy XVIII w.
W 1578 r. pobór z W. płacił Maciej Wlewski. Wrotkowo miało wówczas 12 śladów osiadłych i 2 zagrodników. Po bezpotomnej śmierci Stanisława z Górki jego spadkobiercami zostali bracia Czarnkowscy h. Nałęcz: Andrzej, Piotr i Stanisław. W 1593 r. przeprowadzili podział majątku, w wyniku którego Wrotkowo przypadło Stanisławowi. W krótkim okresie jego panowania Wrotkowem zarządzał Maciej Zakrzewski, który dzierżawił wieś Jakubowi Żychlińskiemu. W 1600 r. W. nabył wyderkafem Marcin Gałczyński. Po sprzedaży dóbr Katarzynie Potulickiej, ta niezwłocznie powtórzyła transakcję Czarnkowskiego i puściła W. na wyderk. synom Marcina: Jakubowi i Janowi Gałczyńskim. Już po swoim ponownym zamążpójściu (za Wejhera - przyp.) zastawiła Wrotkowo Janowi Żychlińskiemu. Ponowiła ten zabieg po kilku latach, tym razem dając wieś w zastaw Marcinowi Sulmowskiemu. Ten w 1614 r. wydzierżawił Wrotkowo Wejherowi. Swoje części sprzedała również Wejherowi córka Katarzyny - Barbara - zamężna za Jana Kostkę ze Sztemberka.
Za rządów Przyjemskich h. Rawicz Wrotkowo dzierżawiono Wojciechowi Gorazdowskiemu (1629), a w 1636 r. Stanisław P. puścił je na wyderk. Adamowi Załuskowskiemu. We wsi było wówczas 9 kmieci oraz 4 łany opuszczone, które wcielono do folwarku. W latach 40. XVII w. wybudowano dwór dla zarządców, nie wiemy tylko czy budowę finansowali właściciele dóbr - Przyjemscy, czy też czasowi posiadacze, w tym przyp. Andrzej Paczkowski z żoną Anną.
Pierwsza zapiska o dworze pochodzi z 1649 r. i mówi o urodzeniu Heleny, córki tychże Paczkowskich. Trzy lata później urodził się ich syn Stanisław. Imię nadano zapewne z tej okazji, że jako chrzestny dziecka występował hrabia Stanisław Przyjemski. Ten, jak to bywało w zwyczaju, trzymał dziecko w ramach poprawy swego wizerunku wśród ludu, który płacił podatki a nic nie dostawał w zamian. Dobra koźmińskie po jego śmierci odziedziczył brat Piotr, który w 1659 r. sprzedał je trzeciemu bratu - Andrzejowi. We Wrotkowie tymczasem urodził się drugi syn Paczkowskich. Tym razem matką chrzestną była marszałkówna Przyjemska, zaś ojcem chrzestnym Stefan Czeski (kim był - nie wiadomo). Andrzej Paczkowski zmarł w 1676 r. a wdowa po nim Anna Jartoszewska wraz z synem Wojciechem - kwitowali Andrzeja Przyjemskiego z kwoty zastawu - 15 tys. złp. Tym sposobem Paczkowscy opuścili dwór, zaś w ich miejsce pojawił się Stanisław Olewiński z żoną Katarzyną. W 1678 r. urodziła się tu ich córka Konstancja. Tym razem chrzestnymi nie byli dziedzice Koźmina, lecz Stanisław Modlibowski i Anna Gorajska, podstolina z Poznania. Wieś Wrotkowo posiadała także sołectwo, które zanikło pod koniec XVII w.
Na pocz. XVIII w. wieś znajdowała się w rękach (chyba w posesji?) Franciszka Imielskiego, który wydzierżawiał je Janowi Strzyskiemu. W latach 20. administratorem majątku był Stanisław Okulicz z żoną Marianną. Posesorami W. zostali Radolińscy h. Leszczyc, stąd też kolejne zapiski metrykalne poświęcone są tej rodzinie. W 1757 r. zmarła Zofia z Chełmickich Radolińska "staruszka z Wrotkowa", a m-c później córka Andrzeja Radolińskiego, 2,5-letnia Róża. Dwa lata później we wsi urodził się Tadeusz Szymon R., a w 1764 r. córka Teresa Jadwiga. Na jej chrzest przyjechali krewni z Jarocina - Jan Radoliński z żoną Brygidą Gałecką. W 1767 r. córka Andrzeja i Marianny R. - Elżbieta - wyszła we Wrotkowie za Stanisława Ulatowskiego, dziedzica Koszkowa. Przy ślubie pojawili się zacni świadkowie: Roch Zbijewski h. Rola, kasztelan kaliski i Rafał Gajewski, kasztelan rogoziński, dziedzic Wolsztyna, Borzęciczek, etc. Dwa lata po siostrze, za mąż wyszła Anna Radolińska. Jej wybrankiem został Piotr Radoliński, mecenas trybunału województw pozn. i kaliskiego. Na ich ślubie we Wrotkowie pojawiła się prawdziwa elita: panowie Ludwik i Karol Chłapowscy z żonami Heleną Kwilecką i Krystyną Zbijewską, a także Gabriel Skórzewski i N. Nagłowski.
Zapewne to za czasów Andrzeja (czy też Jędrzeja) Radolińskiego wieś opuściła na zawsze klucz koźmiński. Fakt ten mógł mieć miejsce ok. 1770 r., niestety nie znajdujemy stosownej zapiski dot. sprzedaży wsi przez Piotra Sapiehę - Radolińskimu, który do tej pory był tylko posesorem dóbr.
Andrzej Radoliński zmarł we Wrotkowie 18 marca 1771 r. Po jego śmierci Marianna Bronikowska (wdowa) zawarła kompromis z Piotrem R. i Anną, na skutek którego ci zostali dziedzicami Wrotkowa. Oczywiście nadal mieszkała we dworze, opiekując się małoletnią córką dziedziców - Teresą. W 1776 r. podzielono spadek po Andrzeju. - Dobra Wrotków i Skałowo oszacowano na 158 tys. złp. a po odjęciu długów, na każdą z czterech córek przypadło po ok. 15 tys. złp.
W 1783 r. miało miejsce sądowe rozgraniczenie Wrotkowa i Skałowa od dóbr Gajewskich - Kaczejgórki i Gałązek. Sprawa ta ciągnęła dość długo, a sejm RP powołał nawet w tym celu specjalną komisję. Rok później swoją część W. sprzedała dziedzicowi Elżbieta (córka Andrzeja R.), już wtedy rozwiedziona z Ulatowskim.
Rok 1784 we Wrotkowie obfitował w związki małżeńskie. W czerwcu tutejszy ekonom Wierzbicki ożenił się Antonią Torzewską. Dnia 18 września 1784 r. rozwódka Elżbieta R. wyszła za Piotra Zarembę, posesora miasta Dubin, a 16 października panienka Teresa R. wyszła za Franciszka Witkowskiego, posesora Bułakowa. Piotr Radoliński miał pretensje wobec Elżbiety, bo zapłacił za jej rozwód a także dał swoją wioskę Żydowo, zaś ta nie zamierzała się podzielić kasą otrzymaną od Ulatowskiego za Wrotkowo i Skałowo. Ponadto opuściła go żona Anna, która rozpoczęła sprawę rozwodową w Poznaniu. W zw. z tym dziedzic unieważnił zapisy (dożywocie) dla Anny, ale zapisał posag dla Teresy R., zam. Witkowskiej. Swoje dobra, czyli Wrotków i Skałów oddał w dzierżawę na 15 lat bratu Paschalisowi R., a dopiero po tym okresie mogły one przejść na sukcesorów. Jego śmierć przyspieszyła chytra Anna, która wraz z Janem Zarembą, szambelanem królewskim, najechała dobra Wrotków i zajęła je siłą. Skarżył ją później o to Paschalis R., ale nie wiemy z jakim skutkiem.
Paschalis pod koniec XVIII w. odsprzedał część W. bratankowi - Walentynowi, synowi Wojciecha, ale sam odkupił część szwagierki Anny oraz Katarzyny - bratanicy (zapewne córki Wojciecha), żony Karola Siła-Nowickiego. Jeszcze w 1790 r. dziedzic odkupił ostatnie cząstki wsi od Elżbiety Zarembiny, Teresy Witkowskiej i Julianny (o niej jeszcze nie pisaliśmy), żony Jakuba Godlewskiego, po czym sprzedał całe Wrotkowo wraz ze Skałowem - Michałowi Kurnatowskiemu h. Łodzia.
Żoną Kurnatowskiego była Franciszka ze Zgierskich. We wrześniu 1791 r. pochowali we Wrotkowie roczną córeczkę Anielę, zaś w grudniu urodziła się kolejna - Honorata Agnieszka (zm. 14 stycznia 1792). Na pocz. XIX w. posesorami majątku byli Ludwik Dzierzbicki z żoną Józefa Parczewską, a ekonomami Augustyn Idzikowski z żoną Heleną Wolińską. Ok. 1820 r. wzniesiony został nowy dwór, odnotowany w 1824 r. z okazji chrztu dziecka Beczkowiczów (posesorów Mszczyczyna), imieniem Teodoreus. Kilka dni później we dworze urodził się ich drugi syn - Kazimierz, a w 1826 r. córka Marianna.
W latach 30. XIX w. Wrotków przeszedł w ręce Nereusza Sokolnickiego h. Nowina, ożenionego z Palmirą Radzimińską h. Rawicz. We W. rodziły się ich dzieci: Marjanna Michalina Seweryna (1839), Mścisław Wacław Napoleon (1840), Józef Łukasz Bronisław (1841-42), Bronisława (1842-52), Czesława Bolesława (1845), Michał Ziemowit (1846), Wieńczysława (1848) i Zbigniew (1849). Około 1870 r. Sokolniccy sprzedali majątek w ręce niemieckie, a właścicielem został książę Otto zu Stolberg Wernigerode, posiadacz domeny Radenz (Borzęciczki). W 1872 dzierżawcą folwarku Wrotków był Niemiec nazwiskiem von Boyen.
W 1888 r. wieś gospodarcza W. miała 259 ha i 29 "dymów" z 256 m-cami wyznania katolickiego. Z kolei wieś Wrotków wchodząca w skład dominium R. - 342 ha oraz 8 "dymów" ze 146 m-cami, w tym 35 ewangelików. W 1913 r. dobra rycerskie Wrotków wchodziły w skład domeny w Pogorzeli i należały do księcia Wilhelma zu Stolberg-Wernigerode. Folwark miał 377 ha, a do podatku gruntowego wykazywano 3907 marek czystego dochodu. Dzierżawcą Wrotkowa był wówczas Alfred Matzdorff. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. zmienił się jedynie dzierżawca, którym został Stefan Majewicz. Wrotków w 1926 r. miał 362,5 ha obszaru, w tym 31,25 ha ziemi uprawnej, 33,25 ha łąk i pastwisk, 5,1 ha lasu, 8 ha nieużytków i 0,6 ha wody. Majątek posiadał własną kolejkę polną. Do podatku gruntowego wykazywano 1185 talarów tzw. "czystego dochodu". Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydła czarno-białego rasy nizinnej.
W 1930 r. Wrotków stanowił wieś i majątek w pow. koźmińskim; liczył 599 m-ców. Do Stolbergów-Wernigerode należało 362 ha gruntów, a do Dionizego Kulińskiego z Serafinowa 117 ha. We wsi było Kółko Rolnicze, a także wiatrak J. Nowackiego i kuźnia T. Szopińskiego. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Rottkau. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
X. Stanisław Łukomski "Koźmin Wielki i Nowy. Monografia historyczna." Poznań, 1914;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6751 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4170_Koschmin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta, fasadą skierowany na północ, z niewielkim odchyleniem wschodnim. Budynek murowany, tynkowany, podpiwniczony, piętrowy i nakryty dachem dwuspadowym. Fasada z centralnie umieszczonym pseudoryzalitem, który niegdyś był poprzedzony drewnianą werandą. Ryzalit zwieńczony trójkątną wystawką. Od strony zach. znajduje się niewielka parterowa przybudówka.

Park

Pozostałości niewielkiego parku z k. XIX w. o pow. 0,71 ha rozciągają się w kier. płd. od dworu. Przed 1945 r. park nie był wiele większy i nie stanowił typowego parku ozdobnego, lecz raczej duży ogród. Za teren służący do spacerów i rekreacji służył też zapewne obszar (łąki) porośnięty luźno drzewami, rozciągający się dalej na południe i na zachód, aż do lokalnej drogi, na którym znajdowały się dwa niewielkie stawy. Cały ten obszar miał ok. 4 ha, a obecnie są to pola uprawne.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011