Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Czarny Sad

Tscharnisad

Województwo:wielkopolskie
Powiat:krotoszyński
Gmina:Koźmin Wielkopolski
Rodzaj obiektu:Dwór

Stan obecny

Własność prywatna.
Sala weselna i bankietowa.
Gospodarstwo agroturystyczne.

Historia

Dwór z k. XIX w.
Czarny Sad to wieś leżąca 4 km na południe od Koźmina Wielkopolskiego. Na przestrzeni dziejów jej nazwa występowała w postaci Czarnysad. Cz. powstał w XV w. jako wieś służebna i nie stał się siedzibą rodową. Niestety nie znaleźliśmy "wzmianki z 1438 r." o której pisze UM w Koźminie, gdyż pierwsze zapiski w Regestach prof. Dworzaczka pochodzą raczej z 2. poł. XV w., a ksiądz Łukomski wspomina o niej w swojej monografii jeszcze później. W początkach swego istnienia Czarnysad należał do możnego rodu Zajączków z Wrzący Wielkiej. Na opisywanych terenach posiadali oni nieistniejące wsi Kakawa i Dorachowo oraz Kaniew. Pierwszym z Zajączków (odnotowanym w Regestach) na tych ziemiach był Adam, który w 1477 r. zapisywał po 100 grzywien posagu i wiana żonie Dzichnie. Mieszkał tu także Jan, którego siostra Barbara wyszła za Jędrzycha z Niemojewa. W 1475 r. Jan zapisał siostrze 200 grzywien, za które dał Kaniewo i Cz. Niemojewskiemu w zastaw. Synem Adama był Mikołaj Zajączek, pierwszy znany dziedzic w Czarnymsadzie. Z żoną Katarzyną miał on córkę Annę. Główną posiadłością Zajączków było Kaniewo, stąd też Anna nazywała się Kaniewską. Już po śmierci ojca, w 1528 r. wyszła za Macieja Łowęckiego. Od matki dostała oprawę na połowach Kaniewa i Czarnegosadu oraz Kakawy i Raduchowa, zaś jej zapisała po 8 grzywien czynszu rocznie. W 1530 r. Anna sprzedała Kaniewo i Cz. - Wawrzyńcowi Pogorzelskiemu zw. Pasikoń. Zapewne jej bratem (a może stryjem?) był Wojciech Kaniewski, który miał córki Barbarę i Agnieszkę. Całe to towarzystwo w 1531 r. sprzedało połowę K. i Czarnegosadu Hieronimowi Rozdrażewskiemu, kasztelanowi rogozińskiemu. Drugą połowę wsi Barbara Kaniewska (wdowa po Andrzeju Niemojewskim) sprzedała Maciejowi Łowęckiemu.
W latach 30. XVI w. wieś na krótko przeszła w ręce hrabiego Andrzeja z Górki, poza tym prawie do końca stulecia pozostawała w rękach pań Kaniewskich (Barbary i Agnieszki), zwanych też "Zajączkównami" i ich spadkobierców. Barbara wyszła 2-o v. za Świętosława Bielawskiego h. Dołęga. Ok. 1564 r. sprzedała łąki i młyn w Kakawie Dobrogostowi Potworowskiemu. Wdową została w 1584 r., a sama zmarła ok. 1592 r. Jej spadkobiercami byli Łowęccy, Skrzetuscy, Sławińscy i Gowarzewscy.
Ostatecznie na przeł. XVI i XVII stulecia wieś Cz. przeszła w ręce Jana Rozdrażewskiego, ożenionego z Katarzyną Potulicką, a następnie ich synów: Jana, Wojciecha i Andrzeja. Byli oni wówczas posiadaczami Koźmina z wsiami przyległymi. W 1613 r. sprzedali te dobra Ludwikowi Wejherowi. Spadkobiercą Ludwika Wejhera był jego brat Dymitr, starosta kościerzyński. Całe dobra koźmińskie wraz z zamkiem, w 1620 r. sprzedał on Stanisławowi Przyjemskiemu h. Rawicz, staroście konińskiemu, za sporą sumę 260 tys. złp. Po szwedzkim "potopie" dobra odziedziczyła córka Przyjemskiego i Anny Opalińskiej h. Łodzia - Katarzyna, żona Zygmunta Grudzińskiego. W 1661 r. występowała przeciwko braciom - Piotrowi i Andrzejowi Przyjemskim "o krzywdę w naznaczaniu posagu". Na skutek kolejnych ustaleń Czarnylas stał się własnością Andrzeja Przyjemskiego i jego żony Doroty Rozdrażewskiej. Po nich wieś tę odziedziczył Aleksander Przyjemski, podstoli koronny, starosta ośnicki, ożeniony z Teresą Tarło z Czekarzewic. Co ciekawe, właśnie w tym okresie na jakiś czas całkowicie zniknęły zapiski o Czarnym Lesie, który oczywiście nadal wchodził w skład dóbr koźmińskich.
Aleksander P. zmarł w 1695 r., zaś cztery lata później do Pana podążył za nim Władysław Przyjemski, który pozostawił wdowę Katarzynę, 1-o v. Opalińską (po Piotrze O., wojewodzie łęczyckim - przyp.). Część dóbr trzymał na pocz. XVIII w. Krzysztof Przyjemski. Cały klucz koźmiński na pocz. XVIII w. stał się własnością Jana Kazimierza Sapiehy h. Lis (ur. 1673), starosty bobrujskiego, ożenionego z córką Opalińskich (patrz - opis Koźmina Wielkopolskiego). Warto tu dodać, że oprócz Koźmina, Sapiehowie byli także dziedzicami Rawicza. Zacny feldmarszałek moskiewski, starosta bobrujski, etc... zmarł w Rawiczu dnia 23 lutego 1730 r. i pochowany został w Radlinie. Spośród sześciorga dzieci, dobra odziedziczył syn - Piotr Paweł Sapiecha (1701-1771), starosta zdzitowski, ożeniony z Zofią Marią Skowrońską. Ich synem był Jan Józef Kalasanty (1734-1761).
W połowie XVIII w. Czarny Sad znalazł się pod zastawem Franciszka Błociszewskiego h. Ostoja, chorążego żytomierskiego, ożenionego z Wiktorią Drzewiecką. Oficjalnie dobra znajdowały się w posiadaniu Sapiehów, a konkretnie córki Jana - Katarzyny. Była ona rozwiedziona z księciem Michałem, łowczym w Wielkim Księstwie Litewskim, wdową po 2-m mężu i zarazem jedyną spadkobierczynią ogromnych dóbr. W 1773 r. sprzedała majątek Kazimierzowi Sapieże hrabiemu na Kodnin i Wisznicach, pułkownikowi artylerii Wielkiego Księstwa Litewskiego, za kwotę 1,528 mln złp.
Błociszewscy byli posesorami wsi do III rozbioru Polski. Franciszek i Wiktoria mieli córki: Justynę, Annę, Magdalenę oraz Antoninę, która w 1781 r. w Czarnym Sadzie wyszła za Ignacego Watta Kosickiego, generała adiutanta królewskiego; w 1789 r. została ona żoną Augustyna Walknowskiego. W 1780 r. we wsi miał też miejsce ślub Augustyna i Konstancji Błociszewskich. Franciszek B. zmarł w Cz. Sadzie dnia 18 września 1781 r. i pochowany został u ojców Franciszkanów (gdzie?). Jego oficjalnym następcą został syn Tadeusz Błociszewski, gen, major wojsk koronnych.
W dalszym okresie wzmianki o wsi się urywają, czyli prawdopodobnie znalazła się ona w rękach niemieckich. Dopiero w latach 40. jako posiadacz Cz. Sadu pojawia się Wawrzyniec Wierzbiński h. Nałęcz, ożeniony z Balbiną Trąmpczyńską. Mieli oni dzieci: Ludwikę (ur. 1820), Annę (ur. 1825), Józefa Gabriela (1822-1883), Władysława Leona (1828-48) i jeszcze dwoje dzieci. W 1836 r. zmarła pierwsza żona dziedzica, a trzy lata później ożenił się on ponownie, z n.n. Otolią. Nie miał więcej dzieci. W 1849 r. córka Anna wyszła za Bogusława Łubieńskiego h. Pomian, z Włókna w par. Skoki. Rok później urodziła się tychże córka Konstancja Franciszka Balbina. W grudniu t. samego roku zmarła 30-letnia siostra Anny - Ludwika Wierzbińska. Dziedzic zmarł dnia 18 grudnia 1859 r. i pochowany został w kościele koźmińskim, obok kaplicy Przyjemskich. Później dobra kupił Leon Bukowiecki (1863), a następnie na kilka lat przeszły w ręce niemieckie.
W 1872 r. Cz. miał 1760 mórg obszaru, a do podatku wykazywano 1603 marki czystego dochodu gruntowego. Właścicielem był wówczas "kaufmann" Lewy Cohn z Krotoszyna. W 1875 r. dobra wystawiono na przymusową licytację i nabył je Franciszek Chełkowski ze Staregogrodu.
W 1885 r. Cz. dzielił się na wieś oraz dominium w pow. krotoszyńskim. Część wiejska miała 48 domów z 91 m-cami, w tym 63 katolików i 28 ewangelików; 36 analfabetów, zaś część domenalna 7 domów ze 132 m-cami, w tym 89 katolików i 43 ewangelików; 51 analfabetów. Czarnysad miał 1797 mórg obszaru i wraz ze Starogrodem i Dzierżanowem należał do Franciszka Chełkowskiego. Dziedzic ok. 1884 r. przekomponował park dworski, przy udziale swojego ogrodnika Świtalskiego i poznańskiego ogrodnika Augusta Denizota. W 1888 r. majątek przeszedł w ręce przyjaciela Chełkowskiego - Stanisława Chosłowskiego, ożenionego z Lucylią Chrzanowską. W 1889 r. urodził się ich syn - Stefan Seweryn Stanisław. Natomiast Chełkowski poszedł mieszkać do syna Józefa w Kuklinowie. W 1892 r. obchodził tam srebrne wesele, z żoną Felicją Wężykową.
Na pocz. XX w. majątek po ojcu odziedziczył Janusz Chosłowski, doktor filozofii. Ojciec zmarł dnia 26 czerwca 1909 r. W 1913 r., do posiadanych dóbr Janusz dokupił Ostromeczko w pow. śremskim. Wieś Czarny Sad miała wówczas 450 ha obszaru, zaś do podatku gruntowego wykazywano 4808 marek tzw. "czystego dochodu". W 1926 r. dobra miały 444,5 ha, w tym 385 ha ziemi uprawnej, 28,75 ha łąk i pastwisk, 19 ha lasu, 10,75 ha nieużytków i 1 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 1567 talarów. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydła czarno-białego rasy nizinnej i koni szlachetnej półkrwi. W 1930 r. wieś liczyła 260 m-ców; był tu m. innymi kowal S. Grzesiński. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Czarnysad. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. Dwór rozebrano w latach 70. XX w.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
X. Stanisław Łukomski "Koźmin Wielki i Nowy", Monografia historyczna, Poznań 1914;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11813602 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4270_Bozacin_X.1944_APP_Sygn._M.top.25-1210-1.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na rzucie odwróconej litery "T", parterowo-piętrowy, nakryty dachami wielospadowymi. Budynek na dz. ewid. nr 1.212/5. Obok znajduje się parking.

Park

Park z k. XIX w. o pow. ok. 4,5 ha, łącznie z wykarczowanym terenem pośrodku (ok. 0,67 ha). Układ parku jest nieczytelny. Wśród drzewostanu rosną jeszcze okazy kasztana jadalnego oraz topoli białej. Park zachowany w dawnych granicach.

Inne

Zabudowania gospodarcze, k. XIX w.
Figura Matki Boskiej, 1896 r.
Grodzisko pierścieniowate, X w., średn. 80 m. i wały o wys. 3/4 m., otoczone rowem. Na mapach archiwalnych opisane jako "Schwedenschanze" przy drodze do folw. Wolenitz.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.