Potarzyca

Stan obecny

Stan techniczny bardzo dobry.
Stan własności nieznany.

Historia

Dwór z przeł. XIX/XX w.
Wieś w dawniejszych czasach nosiła nazwę Potarzyce. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1390 r., kiedy to z P. pisał się Wacław Zaremba. Kolejne zapiski o P. znajdujemy w księgach ziemskich na pocz. XV w., gdy z Potarzyc, Pleszewa i Cielczy pisał się Mikołaj Pleszewski h. Zaremba, podczaszy poznański, chorąży kaliski..., etc. W tamtym czasie Potarzyca była już miastem, a w 1410 r. wystawiła pieszego żołnierza na wyprawę malborską. W 1446 r. na mieście P. oraz na wsiach P. i Porośla, Mikołaj zapisywał 200 grzywien posagu żonie Małgorzacie, ale wojewoda poznański Łukasz z Górki wraz z bratem Wyszotą, unieważnili ten zapis. Mikołaj mial synów: Stanisława, Mikołaja, Jana i Wojciecha. Zmarł dnia 27 marca 1465 r. W 2. poł. XV w. Potarzyca (nazwy w opisie będziemy używać w zależności od jej postaci znalezionej w zapiskach) wchodziła w skład dóbr pleszewskich. W 1462 r. na dobrach tych Mikołaj – syn Mikołaja, zapisywał 100 grzywien posagu żonie Annie Raszkowskiej. Pod koniec XV w. właścicielem miasta był Zbigniew Tęczyński z Tęczyna, książę raciborski, któremu dobra pleszewskie wniosła w wianie żona Anna. Zapewne to oni wybudowali w Potarzycach pierwotny dwór i kościół parafialny. W 1526 r. księżna Anna sprzedała miasto i wieś Potarzyce braciom: ks. Stanisławowi i Maciejowi Łowęckim. W 1552 r. po śmierci brata Wojciecha, wieś znalazła się w rękach Stanisława Łowęckiego, który sprzedał ją bratu Łukaszowi. Ten ożeniony był z Zofią Strzelecką, z którą mieli kilku synów, m.in. Jana, ożenionego z Anną Gogolińską. Łowęccy czasami nazywali siebie Potarzyckimi, ale we wsi mieszkali też rodzimi Potarzyccy, którzy pieczętowali się herbem Bełty. W 1578 r. we wsi było 9 i pół śladu osiadłego, ćwierć karczmarska, 2 zagrodników i 1 komornik. W 1584 Łukasz Łowęcki seu Potarzycki dał synowi Janowi dwór „stary”, kilku kmieci i część ról, łąk i lasów Potarzycy, która określana jest jako „m. s. wieś”, czyli miasto albo wieś. Oznacza to, że w tym okresie P. zaczęły tracić znaczenie jako miasto i wkrótce stały się zwyczajną wsią, co potwierdzają kolejne zapiski. Jan Łowęcki w 1585 r. zapisywał na połowie dóbr 2500 złp. posagu i t. wiana żonie Annie Gogolńskiej. W 1588 r. Łowęccy s. Potarzyccy sprzedali wieś Mikołajowi Sapieńskiemu, synowi Stanisława. Do 1611 r. inni Łowęccy również pozbywali się swoich części na rzecz Sapieńskich: Jana, Wawrzyńca i Marcina. Ok. 1618 r. właścicielem całości był już Andrzej Miaskowski h. Bończa z Pomykowa. Z Dorotą Konarzewską miał on synów Wojciecha i Jana, którzy w 1622 r., dopełniając testament ojca, dali wiatrak w Potarzycy na rzecz wybudowanego we wsi szpitala dla biednych. Do Miaskowskich należały także wsie Ciołkowo i Niepart. W efekcie podziału majątku Potarzycę (a raczej jej dzierżawę) dostał Jan M., a następnie syn Wojciecha – Maksymilian (1620-1670). Po śmierci Andrzeja M. wdowa Dorota wyszła za Łukasza Niemojewskiego. W 1652 r. potwierdziła prolongatę dzierżawy dla Maksymiliana M. Ten z czasem został kasztelanem krzywińskim. Ożenił się z Urszulą Potulicką h. Grzymała (1610-1664), z którą mieli dziewięcioro dzieci. Po jego śmierci, w 1672 r. synowie sprzedali majątek Andrzejowi Przyjemskiemu, chorążemu kaliskiemu. Już rok później nowy dziedzic wyremontował kościół we wsi, od tego też roku zaczęto prowadzić księgi parafialne. Po Andrzeju odziedziczył syn Aleksander oraz córka Katarzyna, zamężna kolejno za Piotra Opalińskiego, Stanisława Kretkowskiego i Władysława Przyjemskiego. Na pocz. XVIII w. dobra puszczono w dzierżawę, a posesorami byli kolejno: Koszutscy h. Leszczyc, Stanisław Poniński (lata 30.) i Jan Rozdrażewski (lata 40.).
W 2. poł. XVIII w. Potarzyca weszła w skład dóbr Goliny i należała do Wojciecha Szczytnickiego h. Bylina, ożenionego z Ludwiką Dobrzycką. Do Szczytnickich należał także pobliski Siedlemin. Dziedzic zmarł 12 sierpnia 1772 r. i pochowany został u bernardynów w Koźminie. Siedem lat później jego synowie: Józef, Stefan i Michał Szczytniccy zawierali umowę działową, wg której Golinę i Potarzycę dostał Michał. Niedługo później dobra po bracie przejął Stefan Szczytnicki, pułkownik w Koronie, a następnie Wojciech - najmłodszy syn Wojciecha i Dobrzyckiej. Stefan Dobrzycki zmarł mając 60 lat, dnia 14 lutego 1806 r. i pochowany został w Poznaniu u św. Marii Magdaleny. Po Wojciechu Golinę i Potarzyce odziedziczył Franciszek Xawery Dobrzycki (1775-1857). W 1837 r. zaślubił on Praksedę Piątkowską, z którą miał 4 synów i 3 córki. Niestety nie wiemy w jaki sposób właścicielem dóbr został Wojciech Okulicz (1766-1859), ożeniony z Rozalią Teresą Willant. Spośród czworga dzieci Okuliczów dobra w Golinie i Potarzycach odziedziczył Celestyn, ożeniony z Antoniną Suchorzewską h. Zaremba. Później majątek przejęła siostra Celestyna - Elżbieta, zamężna za Szułdrzyńskiego. Ciż mieli ośmioro dzieci, z których na dziedziczkę Goliny wyznaczono Józefę Szułdrzyńską (1837-1876). W 1865 r. dziedziczka wyszła za Pawła Zakrzewskiego h. Wyskota, posła na sejm, dziedzica Turowy w parafii Tursko. Po śmierci Józefy Paweł Zakrzewski ożenił się ponownie. Dnia 18 lutego 1878 r. zaślubił Stanisławę Łubieńską z Łubna h. Pomian (1854-1930), córkę Bogusława i Anny Marii Praksedy Wierzbińskiej h. Nałęcz. Około 1880 r. Zakrzewscy sprzedali dobra. Golina poszła w ręce Briesenów, a Potarzyce - starego niemieckiego rodu Stolbergów, a konkretnie gałęzi powstałej w poł. XVI w. – Stolberg-Wernigerode.
W 1885 r. wieś P. liczyła 45 domów i 492 m-ców (w tym 2 ewangelików, reszta katolicy). Do domeny należało 1208,97 ha, w tym 611,35 ha ziemi uprawnej, 27,89 ha łąk, 32,1 ha pastwisk, 508,2 ha lasów, 28,82 ha nieużytków i 0,61 ha wody. Czysty dochód gruntowy podawano w wys. 8953 marki. Dobra posiadały własną cegielnię i specjalizowały się w hodowli i tuczu bydła oraz produkcji nabiału. W 1926 r. pod zarządem rodziny Stolberg-Wernigerode dobra liczyły 850 ha, w tym 700 ha ziem uprawnych, 17,5 ha łąk i pastwisk, 132 ha nieużytków i 0,5 ha wody. Dzierżawcą dóbr w P. był w tamtym czasie Józef Pomernacki. Czysty dochód gruntowy podawany w 1926 r. jako podstawa do wyliczenia podatku wynosił 2988 talarów. Gospodarstwo specjalizowało się m.in. w hodowli konia szlachetnego półkrwi. Stolbergowie siedzieli tu zapewne do końca 2. wojny światowej. Po wojnie dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie dawnego folwarku przez wiele lat znajdowała się spółdzielnia produkcyjna. Dwór w ostatnich latach został wyremontowany.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Powiat jarociński: http://www.powiat-jarocinski.pl/Perelki_architektoniczne.html
Geoportal;
Mapster:
6718 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4070_Gora_1911.jpg
16388 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4070_Gora_1944_UPKrak.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony pośrodku parku, na planie prostokąta, w dłuższej osi WzN-EzS, fasadą skierowany na południe z lekkim odchyleniem zachodnim (SzW). Był to budynek parterowy, podpiwniczony, nakryty dachem dwuspadowym z wystawką pośrodku fasady i czterema facjatami od strony elewacji ogrodowej. Wejście poprzedzone wysokimi schodami osłaniała drewniana weranda. Obecnie od strony zachodniej dobudowane są kolejne budynki, z którymi dwór połączony jest parterowym łącznikiem.

Park

Park dworski z k. XIX w., niegdyś o pow. 2,843 ha, obecnie nieco mniejszy, ze stawem w płn. części. W parku znajduje się wzgórze, na którym w dawnych czasach wznosił się starszy dwór.

Inne

Kościół, barokowy, 1795 / 1880 r., par. p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego
Planetarium, umieszczone w rejestrze MUA

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011