Szczytniki Duchowne

Stan obecny

Budynek - Własność prywatna, dom nr 1.
Park - dz. nr ...225/10 - stan własności nieznany.

Historia

Dwór z XIX w.
Pierwsza wzmianka o wsi Scithniki pochodzi z 1319 r. Inne jej nazwy w zapiskach to: Szytnyki (1350 r.) oraz Szczitniky (1357 r.). W dawnych wiekach wieś była też znana jako Szczytniki Królewskie albo Skorzęcińskie. Nazwa "Duchowne" wzięła się zapewne od faktu, że przez stulecia wieś należała do K.K. w Gnieźnie. Na pocz. XIV w. była jeszcze własnością szlachecką, a konkretnie znajdowała się w rękach Stefana z Kopaszyna, który w 1319 r. sprzedał ją arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Janisławowi. Kolejny biskup, Jarosław, uposazył dochodami z tej wsi altarię p.w. NMP i św. Stanisława w katedrze gnieźnieńskiej. W 1523 r. kmiecie i sołtysi ze wsi zwozili plebanom kędzierzyńskim po 2 korce i żyta z łanu. Niedługo później kustoszem kapituły w Gnieźnie był ks. Dawid Poniatowski, z którym o rozgraniczenie Szczytnik od sąsiednich miejscowości, w 1545 r. procesowali się Adam, Stanisław, Jan, Łukasz i Maciej Wawrowscy. W 1357 r. król Kazimierz Wielki wymienił Szczytniki pośród miejscowości należących do arcybiskupów gnieźnieńskich i jednocześnie potwierdził tę własność. Na przełomie XVI i XVII w. we wsi były 4 łany osiadłe, 2 zagrodników i 1 komornik. Po III rozbiorze Polski dobra zabrał rząd pruski, wcielając je do domeny w Gnieźnie. Wśród posesorów tych dóbr w zapiskach znajdujemy Romualda Waliszewskiego, ożenionego z Józefą de Schultze, którym w 1826 r. urodził się syn Kajetan Bolesław. Cztery lata później w Szczytnikach urodził się Józef, a w 1832 r. Pelagia Waliszewska. W 2. poł. XIX w. właścicielami wsi byli Nikodem Szafarkiewicz h. Prus (II) z żoną Rozalią Suppinger. Pochodzili z majątku Mileszewy w pow. brodnickim. Mieli syna Ignacego, który 29 września 1874 r. zaślubił 18-letnią wówczas Mariannę Otocką (1856-1913), córkę dziedzica Gogolina. Spośród dwojga dzieci tychże, córka Wanda (1890-1942) wyszła za Konstanrego Wysockiego, z którym miała córkę Teresę zamężną Mellerowicz. W 1885 r. wieś wraz z Osińcem tworzyła okręg wiejski, liczący 37 dymów i 429 m-ców, w tym 73 ewangelików i 356 katolików. To mniej więcej w tamtym czasie nosiła nazwę Szczytnik "Królewskich". Łączny areał stanowiło aż 1039 ha, w tym 581 ha ziem uprawnych i 28 ha łąk. Nie była to jedna, lecz kilka tzw. "posiadłości większych" o pow. 135 - 180 ha. Nie wiemy co się stało z Szafarkiewiczami, być może sprzedali majątek i wyniesli się w rodzinne strony? Właścicielem jednego z gospodarstw był w okresie międzywojennym Adolf Härtel. Możemy jedynie domniemać, że był to opisywany dwór z folwarkiem i parkiem. W celu dokładnego ustalenia włascicieli niezbędne są dalsze badania terenowe. W 1926 r. dobra Härtla liczyły 106 ha, na co składało się 94 ha ziemi uprawnej, 8 ha łąk i pastwisk oraz 4 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wykazywany jako podstawa do wyliczenia podatku wynosił 320 talarów. W 1930 r. wieś stanowiła gminę w pow. witkowskim i posiadała 573 m-ców. We wsi były też wiatraki J. Greczki oraz A. Leśnego, a także karczma J. Stachurskiego. Po 2. wojnie światowej największy z folwarków został przejęty przez Skarb Państwa Polskiego i przez jakiś czas mieścił się tu Ośrodek Maszynowo - Transportowy.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Wielka Genealogia Minakowskiego;
Mapster:
17014 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte /1870 - 1944/, plik mapy:
KDR100_277_Gnesen_ca1893_DRMC5820277.jpg
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi NzE-SzW, parterowy, nakryty naczółkowym dachem z użytkowym poddaszem i mieszkaniami w szczytach. Do każdej z czterech elewacji dostawione są nowsze, parterowe przybudówki. Ze wzgl. na przebudowy nie jesteśmy w stanie ustalić, która elewacja była frontową. Domyślnie można przyjąć, że wschodnia, skierowana na park i dalej, na podwórze gospodarcze.
Układ przestrzenny i lokalizacja pozostałych folwarków jest obecnie niemożliwa do odtworzenia ze wzgl. na zbyt długi okres który upłynął i rozbudowę wsi. Opisywany dwór jest jedynym, gdzie pomimo niekorzystnych zmian można dostrzec zarysy dawnego założenia. Patrząc na mapę archiwalną widzimy od strony zachodniej najpierw 2 wiatraki, następnie kilka gospodarstw po płn. stronie drogi i jedno duże po str. południowej. Zostało ono całkowicie rozczłonkowane na kilkanaście mniejszych gospodarstw.

Park

Park dworski z XIX w. o pow. 0,6 ha. Jest to pow. łączna drzewostanu, wraz z budynkiem nr 1. (Geoportal, 15.08.2017 r.). Niegdyś park był większy i liczył ok. 1,39 ha. Większość tego terenu stanowią obecnie nieużytki i staw w płn. części. Na park składają się działki: nr ...225/10 - starodrzew o pow. 0,3139 ha; nr ...225/11; nr ...225/12 - największa / środkowa, o pow. 0,8757 ha oraz nr ...225/13.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011