Sarbia - Sarbia

Stan obecny

Dwór nie istnieje.
Teren pod zarządem ANR albo J.S.T.

Historia

Dwór z XIX w.
Sarbia to wieś położona nad rzeczką Mogilnicą, oddalona o 32 km na zachód od centrum miasta Poznania i 9 km na północ od Buku. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1394 r., kiedy to Świętosław z S. toczył spór z Szymonem Grzebienickim o 6 grzywien i 8 skojców. Wieś należała częściowo do dziedziców pobliskiego Dokowa Suchego, a konkretnie Jana Dokowskiego w latach 1409-14. Ten po zamieszkaniu w Sarbii, wg tradycji nazwał się Sarbskim. Plejadę Dokowskich na pocz. XV w. uzupełniają Florian, Wilk, Gerward i Grzymek - bracia Jana. W poł. stulecia pojawia się kolejny Jan, który wraz z bratem Piotrem czynią to, co zwykła czynić staropolska szlachta - dają i sprzedają dobra, kłócą się z sąsiadami i toczą z nimi liczne procesy oraz zapisują spore posagi swoim przyszłym żonom. Sporo takich informacji o Sarbii znajdą Państwo w Słowniku Historyczno-Geograficznym PAN, my zaś ograniczymy się do stwierdzenia, że Sarbscy mieszkali w Sarbii do pocz. XVII w. W międzyczasie, ok. 1500 roku wybudowali we wsi pierwotny dwór oraz dwie karczmy. W 1508 r. wieś miała 7 łanów, a trzy lata później także 4 zagrodników. Karczmy płaciły po 6 groszy poboru rocznie. Mowa jest także o sołectwie, które miało wprawdzie 2 łany puste, ale ok. 1510 r. uprawiał je dziedzic. Co do dziesięcin, to płacono je biskupom poznańskim, zaś meszne dawano plebanowi w Ceradzu Kościelnym. W 2. poł. XVI w. było podobnie - wiardunki dziesięciny (po 1 wiardunku z 7 łanów) szły do klucza dóbr biskupów poznańskich w Buku. W 1580 r. Jan Sarbski posiadał 1 łan, 1 zagrodnika i komornika, a Urszula Sarbska 2 łany osiadłe, 3 zagrodników i 1 osadnika.
Koniec epoki Sarbskich rozpoczął się od sprzedaży ziemi we wsi przez braci: Jana, Macieja i Jakuba S. - synów Jana - którzy w 1599 r. sprzedali swoje części Jerzemu Wargowskiemu (sive Turkowskiemu). To samo uczynili pozostali bracia, czyli Andrzej, Stanisław i Piotr Sarbscy. Wargowski wyderkował ziemie Wawrzyńcowi Skórzewskiemu, a być może część sprzedał, gdyż w latach 1611-12 w zapiskach pojawiają się nowe nazwiska właścicieli - Jan i Maciej Czaccy, po których odziedziczył Krzysztof Czacki, ożeniony z Katarzyną Przyborowską. Czackich być może pomyliliśmy z inną Sarbią w pow. poznańskim albo też stanowili oni krótki epizod w dziejach wsi, gdyż w 1643 r. jej właścicielami byli Adam, Jan, Andrzej i Jerzy Kraśniccy. Ciż odziedziczyli S. po Annie Wargowskiej - córce w.w. Jerzego Wargowskiego s. Turkowskiego. Anna wyszła za Jana Gronowskiego i miała z nim córkę Zofię, ta zaś wyszła za Stanisława Kraśnickiego - ojca wspomnianych braci. W 1643 r. miał miejsce epizod, który szerzej opisujemy w historii Młodawska w naszym katalogu. Po tym wydarzeniu bracia postanowili sprzedać majątek, zaś nabywcą został rok później Wojciech Gzowski, syn Andrzeja.
Gzowscy przetrwali w Sarbii 2. wojnę szwedzką, czyli tzw. "potop", a w 1688 r. synowie Wojciecha: Kazimierz, Stanisław i Jakub G. sprzedali wieś Stefanowi Drozdowskiemu. Oprócz Sarbii był on w posiadaniu Sędzina i Sędzinka w pow. poznańskim. Po jego śmierci spadkobiercy sprzedali te dobra braciom Andrzejowi i Mikołajowi Nieżychowskim, synom Piotra i Katarzyny Drozdowskiej. Taż Katarzyna po śmierci Piotra wyszła ponownie za mąż, za Jana Cerekwickiego. W 1701 r. synowie zapisali jej dożywotnią rentę na wsiach dziedzicznych, t.j. Sarbii i obu Sędzinach. Byli oni posiadaczami aż kilkunastu różnych wsi, w tym odziedziczonych po zmarłym ojcu. W 1729 r. postanowili uporządkować sprawy majątkowe, zaś w wyniku spisanego kontraktu działowego, właścicielem S. został Andrzej Nieżychowski. Ten ożeniony był z Ludwiką Gurowską, z którą mieli syna Ignacego. Ignacy w latach 1744-46 sprzedał majątek Ludwikowi Chłapowskiemu, sędziemu ziemskiemu poznańskiemu, za kwotę 130 tys. złp. Żoną zacnego sędziego była Anna Lipska h. Grabie, a ich potomkiem który odziedziczył S. - Stanisław Chłapowski (1720-1780), kasztelan międzyrzecki.
Stanisław Chłapowski, w 1750 r. w Dobrojewie ożenił się z Teresą Kwilecką h. Byliny, z którą mieli troje dzieci, w tym syna Józefa (1756-1826), ożenionego z Teresą Moszczeńską h. Nałęcz, a następnie z Marią Bogucką h. Krzywda. Jednak to nie dzieci Stanisława odziedziczyły Sarbię, lecz jego bratanica - Katarzyna Chłapowska, która wyszła za Wincentego Prusimskiego h. Nałęcz. Ciż mieli troje dzieci, w tym syna Maksymiliana, ożenionego z Teresą Brodnicką h. Łodzia. W Sarbii rodziły się dzieci Maksymiliana i Teresy: Klaudyna (1830), Franciszek Witold (1837), Henryk (1839), Klaudyna Franciszka (1841), Emilia Dodorta (1842) oraz Weronika Aleksandra (1843). Większość tych dzieci umarła i nie osiągnęła pełnoletniości. Związki małżeńskie zawarli tylko Klaudyna i Henryk. Ok. 1870 r. Henryk ożenił się z Julią Goetzendorf-Grabowską z Grabowa h. Zbiświcz. Siedem lat później urodziła się ich córka Helena Maria Julia, która później wyszła za Tadeusza Bogdańskiego h. Prus (III). Henryk Prusimski zmarł dnia 3 sierpnia 1882 r. i pochowany został w Ceradzu Kościelnym.
W 1888 r. Sarbia stanowiła majętność w pow. szamotulskim, z gruntami o rozległości 342 ha, w tym 279 ha ziemi uprawnej, 23 ha łąk i 6 ha lasu. We wsi znajdowało się 10 domów ze 159 m-cami, w tym 154 katolików i 5 protestantów. Po śmierci męża Julia Prusimska postanowiła sprzedać majątek w ręce niemieckie, przeciwko czemu protestował opiekun małoletnich Prusimskich - niejaki Żeroński z Brzozy. Do sprzedaży jednak doszło, lecz nie znamy nazwiska kolejnego właściciela tejże wsi. W 1926 r. znajdowała się w rękach Piotra Stasiaka, a dobra obejmowały 339 ha, w tym 300 ha ziemi uprawnej, 17 ha łąk i pastwisk, 2 ha lasu i 20 ha nieużytków. W celu wyliczenia podatku gruntowego, do urzędu skarbowego wykazywano kwotę 1403 talary tzw. czystego dochodu. W 1930 r. wieś miała 249 m-ców, był tu także wiatrak należący do Niemca - Reimanna. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Sarben. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczno-Geograficzny Ziem Polskich w Średniowieczu, Instytut Historyczny P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5588 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3564_Duschnik_1940.jpg
11780460 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3564_Duschnik_IX.1944_UW.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór w Sarbii wznosił się w zachodniej części parku, tuż obok podwórza gospodarczego. Wejście znajdowało się od południa i poprzedzone było dużym placem, do którego prowadziła aleja dojazdowa od str. północnej i z którego zaczynała się i kończyła parkowa aleja, obiegająca południowy ze stawów. W elewacji północnej dwór miał wyjście ogrodowe, prowadzące do alejki, którą dochodziło się do pomostu prowadzącego na sztuczną wyspę. Taki układ przetrwał tu od końca XIX w. do 1945 r. Później nastąpiły spore zmiany, zaś cały dawny układ przestrzenny został dość poważnie przekształcony. Niektóre budynki wyburzono, a na ich miejscu wybudowano inne. Zachował się budynek nieznanego nam przeznaczenia w płn. części parku (obecna lokalizacja pokrywa się z tą na mapach), który może pochodzić sprzed ponad stu lat; dawniej prowadziła do niego parkowa alejka wychodząca z podwórza i obiegająca staw północny. Mógł to być np dom ogrodnika albo zarządców.

Park

Park z XIX w. w Sarbii zachował się w swoich dawnych granicach, a na zdjęciach sat. można doszukać się analogii do dawnej kompozycji przestrzennej. Jego pow. wynosi 9,7 ha z tym, że spora część drzewostanu została wycięta, głównie w części wschodniej. Dość mocno zmienił się kształt parkowych stawów, a północny z nich, na którym znajdowała się wyspa nadal ją posiada, tyle że w innym miejscu. Na tę wysepkę wchodzi się od strony domu, o którym wspominamy w opisie.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011