Ceradz Dolny

Stan obecny

Teren pod zarządem J.S.T lub prywatny

Historia

Dwór z XIX w.
Ceradz Dolny to wieś leżąca 18 km na zachód od granicy miasta Poznania (od ul. Bukowskiej). W okresie gdy powstawała, rozłożyła się na wschodnim brzegu rzeczki, która obecnie nazywa się Samica Stęszewska. Na Ceradz, zwany na pocz. XV w. Czeraczem, składały się dwie części: Cz. Stary i Cz. Nowy. Już w XIII w. we wschodniej części Cz. Starego wybudowano kościół, o czym wspomina biskup poznański - Andrzej Szymonowicz. W okresie reformacji kościół przeszedł w ręce innowierców i dopiero w XVII w. powrócił do katolików. Wtedy też tę (wschodnią) część wsi nazwano Ceradzem Kościelnym. Kilkaset metrów na płd.-wschód od Cz. Nowego powstała także kolonia.
Pierwszym znanym właścicielem wsi był Żegota z C., który miał syna Wojciecha. Nazwa Czeracz Nowy po raz pierwszy pojawia się w zapiskach w 1424 r., kiedy to we wsi mieszkali Marcin z synem Andrzejem, którzy pozywali dziedziców ze wsi Wiry. W Cz. Starym dziedzicami byli wówczas Jan - brat wspomnianego Marcina, Mikołaj i Sędziwój. Jan miał syna, również Jana, ożenionego z Małgorzatą. Byli oni pierwszymi, którzy przyjęli nazwisko Czeraczkich, przy czym współcześnie powinniśmy nazywać ich Ceradzkimi. Oprócz działów w Ceradzu, posiadali oni także część Grzebieniska. Dziedzicem połowy tejże wsi był wspomniany już Sędziwój. W 1445 r. dał on swojej córce Annie 100 grzywien posagu po matce oraz dorzucił jej 30 grzywien wyprawy. W latach 60. XV w. poznajemy ówczesnego plebana - ks. Piotra. Wraz z ks. Szymonem byli oni mansjonarzami kościoła świętej Trójcy w Stęszewie. Dziedzice Cz.N. - Jan wraz z bratem Mikołajem toczyli wiele sporów z rodziną i sąsiadami, nawet tak odległymi, jak dziedzice Ocieszyna (kilka km na północ od Poznania). W latach 70. XV w. w zapiskach pojawił się kolejny Jan z N.Cz., bratanek Jana Cz. zwany "Stopka". Był podobnie kłótliwy jak stryj, z którym zresztą procesował się w 1479 r. Przed sądy ciągał także Urszulę - wdowę po Sędziwoju; Jurgę i Jakuba - dziedziców Słopanowa, a także synów Jana Gołaskiego z Gołaszyna. Wedle tradycji rodzinnej, potomek Jana Cz. też otrzymał imię Jan. W 1484 r. z okazji ślubu z niejaką Anną, wraz z ojcem zapisali jej 150 grzywien posagu i t. wiana. Ojciec zmarł dopiero pod koniec XV w.; do tego czasu wspólnie z synem wydzierżawiali i sprzedawali z prawem odkupu (na wyderkaf) części wsi Nowy Cz. W 1495 r. Jan (syn) sprzedał część N.Cz. Sędziwojowi Sadowskiemu, zaś Piotr i Wojciech w Starym Cz. sprzedali tę wieś Grzegorzowi Jankowskiemu. Po Grzegorzu odziedziczyła córka Anna, zamężna za Jaktorowskiego. Plebanem w 1511 r. był jej wuj - ks. Anzelm Gnuszyński. W międzyczasie Jaktorowski nabył też cały Cz. Stary, który wraz z innymi dobrami dał dożywotnio Annie. Drobniejszych posiadaczy w opisie pomijamy, gdyż sam tylko Cz. Nowy podzielony był na 4 działy. Ciekawostką jest fakt, że w okresie od 1511 r., aż do roku 1578, nazwa wsi występuje wyłącznie w postaci "Czeracz". Po śmierci Jana Cz., dziedzicami w obu Cz. byli: Jaktorowski oraz synowie Grzegorza - Feliks i Andrzej Jankowscy. Jaktorowski w latach 40. podzielił swoje dobra pomiędzy synów: Łukasza, Feliksa i Andrzeja. W 2. poł. XVI w. posiadali oni także Lusówko. Andrzej Jankowski był dobrodziejem miejscowego kościoła, który jak już wspominaliśmy, był w tym okresie protestancki. Po śmierci został on pochowany w kościele, pod kamieniem cisowym z łacińską sentencją i datą 1565. Dziedzic - Feliks Jaktorowski - był bratem stryjecznym tegoż Andrzeja. Warto tu dodać, że Jankowscy pochodzili z sąsiednich Jankowic, swoich odwiecznych dóbr.
Pod koniec XVI w. połowę dóbr w Cz. Nowym odziedziczyła Urszula Jankowska (córka Grzegorza), zamężna za Stefana Potulickiego h. Grzymała, a następnie jej dzieci: Stanisław, Jan i Anna. Stefan P. także został pochowany w kościele, gdzie umieszczono nagrobek z kamienia, z wyrytym polskim napisem na jego cześć. Druga część Cz. N. należała jeszcze do Feliksa Jaktorowskiego. Zapewne w tym okresie kościół w Ceradzu stał się ponownie katolickim, gdyż Jankowska za swojego życia zapisała na dobrach czynsz dla kapituły poznańskiej. Skutkowało to późniejszymi pretensjami kanoników do aktualnych właścicieli - Potulickich, a także powstaniem oficjalnej nazwy - Ceradz Kościelny. Pierwszy raz pojawia się ona w Regestach w 1591 r., z okazji posagu, który Jan Potulicki zapisał żonie, Elżbiecie z Kościelca. W tym też roku wieś "znika" z zapisek na prawie 100 lat. Możemy jedynie domniemać, że w zw. ze wspomnianymi roszczeniami, przejęła ją kapituła poznańska. Wiemy też, że Jankowice w pewnym okresie należały do szwedzkiego ministra Engelstroma, posła na sejm wielki w W-wie. Być może w jego ręce przeszedł także Ceradz? Dla informacji: skróty "C" lub "Cz." używamy w opisie stosownie do znajdywanych zapisek. Pod koniec XVI w. forma nazwy pisana przez "Cz." zanikła.
Ponownie w ręce prywatne Ceradz trafia dopiero ok. 1683 r., gdy zarządcą był Wojciech Kowalski, ożeniony z Agnieszką Chraplewską. Jako dziedzic rok później występuje Wacław ze Skrzypny Twardowski, ożeniony z Marianną Gorajską. Ekonomem w C.N. był wówczas Jan Simiński, zaś "subprefektem" Jan Wolski. W skład dóbr Twardowskich wchodziły także: Jankowice, Ceradz Stary, Runiewko, Lusówko i Lipnica w pow. kościańskim. Oboje Twardowscy zmarli przed 1716 r., zaś dobra odziedziczył syn Wacław, którym opiekował się stryj - Maciej Twardowski, sędzia kaliski i podstarości. Wkrótce też Wacław się ożenił, z Teresą Święcicką, z którą mieli syna Ignacego. W 1747 r. Ignacy był już dziedzicem C.N. i pozostałych wsi. Jego żoną została Rozalia Rogalińska z Dzwonowa h. Łodzia, córka Antoniego, sędziego ziemskiego wschowskiego i Heleny Rogalińskiej. Ignacy w tymże roku zapisywał jej na połowie swoich dóbr 70. tys. złp. posagu. W latach 60. XVIII w. dobra przeszły w ręce Andrzeja Niegolewskiego h. Grzymała, dziedzica Kaźmierza i in., który w 1761 r. dał te dobra Tomaszowi i Bartłomiejowi Niegolewskim. Rok później od Bartłomieja kupił je za 120 tys. złp. Józef Chłapowski, po którym odziedziczyli synowie: Ksawery i Antoni. Ci zawarli kontrakt sprzedaży z Jadwigą Niegolewską, żoną Zygmunta Kurcewskiego, w którym obiecywali sprzedać C.N. jej synowi - Janowi Kantemu Kurcewskiemu. Do finalizacji kontraktu doszło jednak dopiero w 1781 r., po sądowym rozstrzygnięciu wszystkich kwestii związanych z podziałem majątku. Kurcewski ożenił się z Antoniną Droszewską, jednak pod koniec XVIII w. opuścili oni Ceradz i zamieszkali w Poznaniu. Tam też rodziły się ich dzieci: Felicjanna i Władysław Jan. Po III rozbiorze Polski Ceradz N. przemianowano na "Dolny", zaś jego właścicielem został Walentyn Mielewski. Niestety nie wiemy, w jaki sposób C.D. przeszedł w ręce Stefana Łukasza Stablewskiego h. Oksza (1829-1894), syna Karola i Korduli Sczanieckiej. Nastąpiło to mniej więcej na przeł. lat 30. i 40. XIX w. W 1854 r. Stefan ożenił się z Anną Breza h. własnego, córką Józefa i Anny Marii Mielżyńskiej h. Nowina. Mieli oni pięcioro dzieci: Karola Antoniego (1855-1941), ożenionego z Anną de Mylo h. Czochron; Józefa (1860-1879), Annę Marię (ur. 1861) i Mieczysława Emanuela Wojciecha (1866-1883).
W 1885 r. Ceradz Dolny dzielił się na wieś i dominium o areale 2245 mórg. We wsi było 18 domów i 153 m-ców wyznania katolickiego. Na terenie domeny znajdowało się 8 domów i 140 m-ców, w tym 125 katolików i 15 ewangelików. Do domeny oprócz dóbr, czyli tzw. wsi szlacheckiej, należał młyn Wymysłowo.
Stefan Stablewski za swoje zasługi otrzymał order Grzegorza Wielkiego, a od papieża odznaczenie i tytuł " szambelana dispada e cappa" w 1863 r. Dobra w C. odziedziczył najstarszy z synów - Karol, zaś Stefan zmarł dnia 13 stycznia 1894 r. (po 10-letniej chorobie) i pochowany został w Ceradzu. Matka - Anna - po oddaniu majątku synowi przeprowadziła się do Poznania, gdzie zmarła dnia 4 listopada 1907 r.
Karol i Anna Stablewscy mieli czworo dzieci: Marię Jadwigę, Annę Marię (1891-1986), Stefana Floriana (1895-1985), ożenionego z Anną hr. Wodzicką z Granowa h. Leliwa oraz Konstancję Joannę Marię Paulę Petronellę (ur. 1897). Wprawdzie majątek w C.D. otrzymał miano "dóbr rycerskich", jednak nie uchroniło go to od przejęcia przez firmę Drwęski&Langner, co i tak było lepsze niż kupno przez pruską K.K. w celu parcelacji. W 1904 r. dobra w C. nabył od firmy lekarz, dr Stanisław Jerzykowski z Poznania. Z żoną Marią Jadwigą miał on sześcioro dzieci: Zdzisława Janusza, Janinę Teodozję, Włodzimierza Kazimierza, Jerzego i Stanisława. Dobra w C.D. odziedziczył Włodzimierz, pod którego zarządem w 1926 r. majątek liczył 556,34 ha. Na obszar ten składało się 474,05 ha ziemi uprawnej, 9,47 ha łąk i pastwisk, 40,36 ha lasów, 27,4 ha nieużytków i 1,05 ha wody. Majątek posiadał własną gorzelnię i znajdował się w dzierżawie Kazimierza Zielińskiego. Do oszacowania podatku gruntowego podawano czysty dochód w wys. 1454,37 talarów. Stanisław Jerzykowski zmarł dnia 11 listopada 1927 r. w Poznaniu. W latach 1939-45, C.D. nosił nazwę Rugenfeld, a C. Kościelny - Westerkamp. Po 2. wojnie światowej, dawne dobra ziemskie w Ceradzu Dolnym zostały przejęte przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu P.A.N.;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteka Kórnicka P.A.N.;
Wielka genealogia Minakowskiego "Wielcy.pl", Marek Jerzy Minakowski;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych woj. Poznańskiego, 1926;
Portal GENI: https://www.geni.com/people/Stanisław-Jerzykowski/6000000078133156918
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
5590 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3565_Gr_Gay_1940.jpg
5591 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3565_Gr_Gay_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony był (?, wymagane dalsze badania terenowe) w północnej części parku, wybudowany na planie prostokąta w dłuższej osi W-E, fasadą skierowany na północ, z niewielką przybudówką w płn.-zachodnim narożniku.
Zespół dworski założony był na rzucie trapezu, opierającego się o lokalne drogi od zach., północy i wschodu. Podwórze gospodarcze stanowiło płn.-zachodni narożnik tego trapezu, zaś dwór z ozdobną częścią parku znajdował się pośrodku. Dalej na wschód i południe rozciągał się naturalny, mieszany drzewostan, a dalej na płd. pola uprawne. Układ przestrzenny całości jest czytelny, zachowała się tu większość zabudowy widocznej na mapie z 1944 r.

Park

Park dworski z XIX w. o pow. 9,773 ha, znajdujący się w obrębie dz. ewid. nr ...38/7. Płn.-zachodnią część tej działki zajmuje dawne podwórze gospodarcze. Duży obszar "parku" to głównie pozostałości naturalnego drzewostanu i sadów, które znajdowały się na południe od podwórza gospodarczego. Stricte ozdobna część parku znajdowała się jedynie wokół samego dworu i miała 1,3 ha powierzchni. Na mapie satelitarnej można jeszcze dostrzec inny rodzaj rosnących tam drzew. Od wschodu i północy część tę ograniczał rów z wodą. Parkowe stawy obecnie są częściowo wyschnięte, większy z nich znajdował się na płd. od podwórza gospodarczego, a wokół biegła alejka oddzielająca go od sadu, prowadząca do głównej drogi, ograniczającej założenie od zachodu.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011