Popówko

Stan obecny

Własność J.S.T.
W dawnej dworskiej oficynie znajdują się mieszkania.

Historia

Dwór z 2. poł. XVIII / XIX w.
Popówko to wieś leżąca 6,5 km na wschód od Szamotuł i 10 km na zachód od Obornik. Powstała w późnym średniowieczu na miejscu pradawnej osady. W XIX w. znaleziono tu "grobowisko z brukowanymi promieniami, wychodzącymi z jednego środka" (Sł. Geogr.). Niegdyś wraz z Popowem stanowiło jedną wieś, którą w 1308 r. biskup poznański Andrzej dał w drodze zamiany Dobrogostowi z Szamotuł. W zapiskach odnotowane jako: Popovo (1387), Popowo Maior (1488/92), Małe Popowo, etc. Pod koniec XIV w. znany był Miks z P., który toczył spór ze Szczepanem Skórą z Gaju o 3 grzywny czynszu oraz Krzywosąd, który toczył spory z dziedzicami Wielżyna: Mirzonem, Abrahamem i Ocięsławem. W latach 1412-25 występował Grzegorz z Popowa, który w 1422 r. toczył spór z Małgorzatą, wójtową z Buku, o konia i 16 grzywien. Z tego okresu (1423) pochodzi pierwsza wzmianka o rozdzieleniu wsi na dwie części. Dotyczyła ona czynszu dla kanonika Słupka. Z rąk Szamotulskich Popówko przeszło w ręce właścicieli Danaborza, zaś Popowo należało do drobnej szlachty: Mrowińskich, Wielżyńskich i Sobockich.
W połowie XVI w. obie te wsie nabył Łukasz, hrabia z Górki, wojewoda brzeski, łęczycki, etc. W 1555 r. sprzedał dobra wyderkafem Mikołajowi Dąbrowskiemu zwanemu "Schlap". W 1563 r. brat Łukasza - Andrzej z Górki, sprzedał (również wyderkafem) obie wsie Prokopowi Broniewskiemu, chorążemu kaliskiemu, zwolennikowi "heretyków", czyli Braci Czeskich. Ten na nowo zakupionych dobrach oprawił po 2 tys. złp. posagu i wiana żonie, Annie Bielejewskiej. Mieli oni synów: Marcina, Sebastiana oraz Jana, ożenionego z Urszulą Szamotulską, która wniosła mu w wianie połowę dóbr szamotulskich, w tym Popowo i Popówko. Część dóbr szamotulskich, w tym obie wsie P. (raczej ich połowy?), nabył w 1579 r. od Stanisława Górki, wojewody pozn. - Jakub Rokossowski, podskarbi koronny, starosta ostrzeszowski, etc.
Płatnikiem poboru był w 1580 r. Jan Broniewski. Wszystkich trzech braci pozywał w 1582 r. Jan Rokossowski, ożeniony z Zofią Szamotulską, który wziął od nich dobra wyderkafem; ...ale o co konkretnie chodziło Janowi, zapiska nie wyjaśnia. W każdym razie dziedzicami P. (a przynajmniej części obu tych wsi) w kolejnych latach nadal byli bracia Broniewscy.
Na pocz. XVII w. dobra przeszły w ręce Andrzeja Rokossowskiego, syna Jana, który w 1616 r. sprzedał oba Popowa, Nową Wieś, Gąsawy, Jastrowie, Piotrkowo i grunt z folwarkiem w Szamotułach - Annie Węgierskiej, żonie Stanisława W. Część pieniędzy w 1618 r. skwitowała od dziedziczki córka Jana - Anna Rokossowska, zamężna za Jana Gułtowskiego. Następnie Węgierska sprzedała obie wsie klasztorowi w Owińskach, jak się wkrótce okazało, za pożyczone pieniądze. Zakonnice nie dały rady pozyskać środków i w 1623 r. ksieni Anna Leśniewska, przeorysza Jadwiga Włostowska, podprzeorysza Anna Krzyczewska i kantorka Zofia Przysiecka sprzedały obie wsie Wawrzyńcowi Kierskiemu h. Jastrzębiec, synowi Stanisława, za kwotę 20 tys. złp.
Na połowie tych dóbr Kierski w 1627 r. zapisał 7 tys. złp. posagu swej żonie Mariannie Włoszynowskiej. Mieli oni łącznie ośmioro dzieci, w tym Mariannę (ur. 1634), Krzysztofa, ożenionego z Marią Zawadzką, wdową po Trąmpczyńskim oraz Michała, ożenionego z Jadwigą Sczaniecką. W 1665 r. urodził się syn Michała - Ignacy, a w 1671 r. syn Krzysztofa i kolejnej jego żony - Marianny Ponińskiej - Józef Michał. Tenże Józef ożenił się z Urszulą Małachowską, a w 1703 r. urodził się ich syn Ignacy. W 1706 r. Józef Kierski ożenił się ponownie, z Barbarą Konstancją Baranowską (wdową po Tyburcym Złotnickim). W Popówku urodziły się ich dzieci: Walenty Maciej (1707), Krystyna Teresa (1708), Franciszka, Wiktoria i Józef Benedykt (1713). W 1723 r. dziedzic otrzymał od króla starostwo racławickie, a ok. 1730 r. został podczaszym dobrzyńskim, przy czym do posiadanych Popowa i Popówka dokupił wieś Kozarzewo. Spośród dzieci dziedzica, Walentyn Kierski obrał drogę duchowną i został profesorem matematyki w kollegium kaliskim. W 1735 r. dostał od ojca 5 tys. złp., natomiast majątek odziedziczył najstarszy syn - Ignacy Kierski - ożeniony z Katarzyną Sczaniecką h. Ossoria. W 1740 r. w P. urodził się ich syn Piotr Celestyn, dwa lata później córka Katarzyna Urszula i w 1743 r. Walenty Eugeniusz Wawrzyniec Dominik. Dziedzic Ignacy zmarł mając zaledwie 41 lat, dnia 29 września 1744 r. i pochowany został u reformatów w Szamotułach. Wdowa Barbara umarła w święto 3 króli 1749 r., podczas wizyty u lekarza w Poznaniu i pochowana została obok męża. Majątkiem zarządzali wówczas posesorzy (wyznania ewangelickiego) - Aleksander i Anna Żychlińscy h. Szeliga (ona z d. de Lossow, herbu własnego).
W poł. XVIII w. Wiktoria Kierska wniosła dobra w wianie Kajetanowi Dzierżykraj-Morawskiemu z Chomęcic h. Drogosław. W 1759 r. wydzierżawili dobra na 3 lata Stefanowi Malanowskiemu. Wybudowali w Popówku nowy dwór oraz kaplicę dworską, w której w 1767 r. ochrzczono Karolinę Wiktorię Nepomucenę, córkę Gabriela Skrzetuskiego i Ludwiki Morawskiej. W tym samym roku ich córka Joanna wyszła za Ignacego Kowalskiego, posesora Szczepankowa, a dwa lata później (17.12.1769) urodził się ich syn Józef Kajetan. Dziedzic Kajetan Morawski zmarł mając 60 lat, dnia 19 kwietnia 1771 r. i spoczął obok rodziny w szamotulskim klasztorze. W 1772 r. jego synowie: Wojciech, Walenty i Paweł postanowili sprzedać majątek, zaś nabywcą został Marceli Żółtowski h. Ogończyk, syn Bogusława i Ludwiki Chłapowskiej h. Dryja, ożeniony z Julianną Niegolewską h. Grzymała.
Obecnie trudno powiedzieć, czy Żółtowscy odnowili dwór wybudowany przez Morawskich? W każdym razie rodziły się w nim ich dzieci: Roch Bartłomiej (1780), Jan z Krzyża Damascen (1781), Antoni Medard Felicjan (1783), Franciszek Wincenty Leon (1785) oraz Nepomucena Zofia (1790). Dnia 14 czerwca 1803 r. we dworze dóbr Popówko, córka posesorów Krajewskich - Józefa - wyszła za Antoniego Gąsiorowskiego, plenipotenta dóbr Grodzisko. Dziedzicem po Marcelim Ż. (zm. w 1795 r.) został jego syn Antoni, który zmarł mając zaledwie 26 lat (na febrę), dnia 20 czerwca 1809 r. Wcześniej (1798) umarł też jego 12-letni brat Roch i w 1802 r. matka Julianna. Dobra pozostawały pod zarządem posesorów, m. innymi Duninów, Węsierskich i administratora Krzeszowskiego, a w latach 30. właścicielem Popówka został Aleksander hr. Bniński h. Łodzia, ożeniony z Pauliną Mlicką h. Dołęga. W 1838 r. urodziła się tu ich córka: Wincentyna Maria Kunegunda, rok później Bronisław Wincenty Florian Maksymilian, w 1840 r. Stanisław Marcin i w 1847 r. Jadwiga Marianna. W 1872 r. dobra Bnińskich w P. obejmowały 5231 mórg, w tym 4581 m. ziemi uprawnej, 242 m. łąk i 408 m. lasów. Czysty dochód gruntowy wynosił 4767 talarów. W 1873 r. sąd w Rogoźnie wystawił majątek na sprzedaż konieczną, tzw. subhastę. Składały się nań Popowo, Popówko, Urbanie oraz folwarki Zagaj i Wychowaniec, o pow. "1. 327 ha 61 ar. 80 lasek kw.". Dobra nabył syn dotychczasowego właściciela - Wacław hr. Bniński.
Bniński prawdopodobnie sprzedał majątek właścicielowi Myszkowa - Edmundowi Żółtowskiemu h. Ogończyk, ożenionemu z Felicją Niegolewską h. Grzymała. Dziedziczka zmarła w Myszkowie, dnia 20 marca 1879 r. Siedem lat później (27.07.1886) syn dziedziców - Seweryn Feliks Marian - zaślubił Marię Melanię Anielę Lewiecką. Rok później we dworze w Grębocinie (również należącym do Żółtowskich) urodziła się ich córka Maria Teresa Felicja Józefa. Seweryn Żółtowski zmarł w Berlinie, dnia 12 stycznia 1891 r.
W 1888 r. Popówko wraz z Urbaniem, Wychowańcem i Zagajem stanowiło okręg dominalny, liczący 18 domów i 356 mieszkańców, w tym 7 protestantów; 863,25 ha obszaru. Sama wieś P. liczyła 10 domów i 192 m-ców. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli owiec i bydła holenderskiego, ponadto produkcji nabiału.
W 1907 r. gazety informowały o śmierci 19-letniego Andrzeja Żółtowskiego z Popówka, zmarłego w Filld (?) w Kanadzie, podczas kilkomiesięcznej podróży podjętej "dla zdrowia". W 1913 r. dobra rycerskie Popówko wraz z folwarkiem Wychowaniec obejmowały 857 ha, w tym 816 ha ziemi uprawnej, 24 ha łąk oraz 17 ha nieużytków wraz z wodą. Czysty dochód gruntowy wynosił 9307 marek. W gospodarstwie hodowano 90 koni, 350 szt. bydła plus 64 szt. "młodzieży", czyli cielaków; 350 owiec i 250 świń. Jako właściciela księga adresowa podaje jeszcze Andrzeja (? Andreasa) Żółtowskiego oraz dzierżawcę - Edmunda Żółtowskiego. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. powstała Fundacja Familijna Żółtowskich, która zarządzała m. innymi Popówkiem. Dobra nadal były dość duże i obejmowały 839,66 ha, w tym 802,66 ha ziemi uprawnej, 20 ha łąk i pastwisk, 16 ha nieużytków i 1 ha wody. Gospodarstwo specjalizowało się w zarodowej hodowli bydła cz.-białego rasy nizinnej. Czysty doch. gruntowy wynosił 3092 talary. W księdze adresowej z 1930 r. wieś nie występuje. W latach 1943-45 nosiła nazwę Poppenhof, a Wychowaniec - Wartenau. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. W 1950 r. na bazie folwarku utworzono PGR, rozwiązany ustawowo na pocz. lat 90. XX w. W latach 80. dwór został rozebrany.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5452 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3366_Obornik_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór w Popówku wznosił się 100 metrów na SE od piętrowej oficyny, obecnie zamieszkałej, fasadą skierowanej na wschód. Zorientowany był dłuższą osią w kier. W-E i fasadą skierowany na północ, z niewielkim odchyleniem wschodnim. Na osi głównego wejścia znajdował się duży okrągły podjazd.
Układ przestrzenny zespołu jest całkowicie przekształcony.

Park

Park dworski z XIX w. o pow. 2,8 ha, na płd. części dz. ewid. nr ...50/13, której północną połowę stanowi dawne podwórze gospodarcze. Zachodnią część parku stanowiły sady owocowe, a jego ozdobna część miała 2,59 ha. Zachodnią jej granicę wyznaczała skrajna aleja, od północy zabudowania gospodarcze, od wschodu lokalna droga i od południa pola uprawne. Obecnie (2023) park jest dziki i zaniedbany, a układ parkowych wnętrz - nieczytelny.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011