Gnojno

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z pocz. XX w.
Gnojno to niewielka wieś leżąca 4 km na północ od centrum Inowrocławia. Pierwsza wzmianka pisana o wsi pochodzi z 1372 r. Pod koniec średniowiecza były to dobra królewskie, a następnie szlacheckie w rękach Rawiczów i od połowy XV w. Karnkowskich herbu Junosza. XVI w. to okres panowania Gnoińskich (albo też Gnojeńskich), a od 1562 r. Wojciecha Niemojewskiego. Spośród trzech synów Wojciecha, Gnojno odziedziczył Mikołaj, ożeniony z Ludmiłą Lubieńską. W skład rozległych dóbr Niemojewskich wchodziły też: Szarlej, Góra, Niemojewo, Karczyn, Witowy i Strzemkowo. W 1664 r. sukcesorzy Niemojewskich sprzedali połowę dóbr Maciejowi i Pawłowi na Kościelcu Działyńskim, którzy wydzierżawiali ją wraz ze Strzemkowem Marcinowi Umińskiemu. Synem Pawła był Zygmunt Działyński (1618-1685), starosta inowrocławski w latach 1650-1685, wojewoda brzeski 1661-1678 i in. Brał on udział w najważniejszych wydarzeniach historycznych tamtego okresu, m.in. elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego i później Jana III Sobieskiego. W rękach Działyńskich dobra te znajdowały się prawie do końca XVIII w. Wśród dzierżawców wzmiankowany był m.in. Andrzej Cieński i Franciszka Wolska, żona Andrzeja – stolnika inowrocławskiego.
W 1797 r. właścicielem Gnojna był już rotmistrz Kazimierz Kownacki, a w 1800 r. Stefan Karłowski herbu Prawdzic, który niecały rok później sprzedał majątek Józefowi Karłowskiemu, staroście inowrocławskiemu. Ten ożenił się z Marianną Markowską herbu Szeliga, z którą miał syna Franciszka. W 1824 r. Franciszek oficjalnie przejął Gnojno. Ożeniony był z Bogumiłą Steinborn herbu Ludzisko i następnie z Franciszką Trzcińską. Z obu żon posiadał łącznie trzynaścioro potomstwa. Od 1832 r. Franciszka została współdziedziczką wraz z dziewięciorgiem dzieci z pierwszej żony. Z tychże Antoni w 1850 r. wyprowadził się do Torunia, gdzie ożenił się ze swoją gospodynią Niemką. Zmarł w wielkiej nędzy, opuszczony przez krewnych. Jego córka Kornelia zmieniła później nazwisko na von Karlowski i została nauczycielką w Chełmnie, gdzie była wielką propagatorką niemczyzny. W 1889 r. zmieniła wiarę na protestantyzm.
Franciszek Karłowski w 1859 r. sprzedał majątek za 80 tys. talarów Józefowi Trzebińskiemu herbu Szeliga, ożenionemu z Marią Zielonacką herbu Leszczyc. Trzebińscy byli właścicielami Będzitowa i Strzemkowa, a także Tarkowa Górnego. W 1869 r. Józef dokupił jeszcze Sukowy, za kwotę 142 tys. talarów. Gnojno w tym czasie stanowiło już dominium, którego areał liczył 1501 mórg. Było tu 8 domów, zamieszkałych przez 147 osób (141 katolików, 6 ewangelików; 78 analfabetów). Syn Józefa i Marii Trzebińskich - Bogdan Józef poślubił w 1900 r. Janinę Dąmbską herbu Godziemba. Na przełomie XIX i XX w., na skarpie nad rzeczką Żabienką wzniesiony został dla Trzebińskich obecny pałac. W tym samym czasie powstało też założenie parkowe. Za rządów Józefa słynna była tutejsza owczarnia. Na początku XX w. kolejnym właścicielom, Janinie i Bogdanowi Trzebińskim urodziła się córka Izabela Maria, która później wyszła za Tadeusza Jaraczewskiego herbu Zaremba. Ten wraz z Antonim Łebińskim kupił w 1905 r. dobra rycerskie Chytrów wraz z Wincentowem - część dóbr Jaraczewskich pod Borkiem, liczące około 1500 mórg. Gnojno zaś odziedziczyła krewna, Józefa Trzebińska (1879-1962), córka Erazma Trzebińskiego i Heleny Karłowskiej, z którą około 1900 r. ożenił się Stanisław Jarmułt-Mlicki herbu Dołęga (1864-1940), syn Dionizego i Walentyny z Mieczkowskich (zm. w 1905 r.). Mlicki oficjalnie stał się właścicielem Gnojna w 1905 r. a w 1908 r. rozbudował pałac, nadając mu obecną formę.
W 1909 r. wieś rycerska Gnojno miała 383 ha gruntów, zaś do oszacowania podatku wykazywano 6988 marek czystego dochodu. Synami Stanisława i Józefy Mlickich byli: Tadeusz (1901-1939); Józef (1903-1989), ożeniony z Antoniną Studniarską herbu Pobóg i Stanisław (1905-1939), ożeniony z Joanną Taczanowską z Wilczyna herbu Jastrzębiec (1913-1992). Ten oficjalnie przejął majątek po ojcu w 1937 r. W 1926 r. dobra liczyły 390 ha, w tym 320 ha gruntów ornych i 1 ha wód. Czysty dochód gruntowy wynosił ponad 2300 talarów. Majątek miał także własną kolejkę polną, a w 1930 r. jego areał powiększył się do 412 ha. We wsi w tym czasie mieszkało 201 osób. Mliccy gospodarowali tu do wybuchu 2. wojny światowej. W czasie wojny wieś znajdowała się pod zarządem niemieckim i nosiła nazwę Bauerngold. We wrześniu Niemcy aresztowali Stanisława, który zginął w więzieniu w Inowrocławiu w lutym 1940 r. Od 1947 r. właścicielem tych dóbr został Skarb Państwa Polskiego. Na bazie dawnego majątku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, rozwiązane ustawowo w latach 90. XX w. Później całość od AWRSP wydzierżawiła osoba prywatna. Dwór zachował się do czasów obecnych i stanowi własność prywatną.
Opracowanie własne na podst. dostępnych źródeł i badań terenowych.
Zdjęcie archiwalne: Leon Durczykiewicz "Dwory Polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem"
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór eklektyczny, piętrowy, wzniesiony na planie prostokąta i fasadą skierowany na południe. Od strony ogrodu znajduje się nieznaczny ryzalit z podwyższoną częścią środkową. Poprzedzony jest schodami i balkonem wspartym na czterech podporach. W zachodniej części elewacji ogrodowej dobudowany jest półokrągły wykusz, a w elewacji północnej znajduje się weranda ze schodami. Zniszczony i brzydki budynek jest dodatkowo zeszpecony przez zamurowane otwory okienne (stan w 2015 r.). Dodać należy, że przez ostatnie lata miejscowa ludność „poradziła sobie” z zamurowanymi oknami do piwnic, które obecnie gościnnie zapraszają do wnętrza.

Park

W otoczeniu dworu znajduje się park krajobrazowy z XIX w., o pow. niecałych 6 ha. Jego kompozycję wzbogaca staw otoczony drzewami, wśród których dominuje olsza czarna, topole oraz wierzby białe. Dawny układ przestrzenny parku jest nieczytelny, z wyjątkiem dawnych ścieżek biegnących wzdłuż północnego brzegu stawu. W południowej części parku sporo drzew zostało wykarczowanych. Starodrzew reprezentują tu: cisy, topole, klony zwyczajne, klony jawory oraz wiązy szypułkowe. Z iglaków występują: bezżywiczne cisy, żywotniki zachodnie, świerki kłujące oraz jodła kalifornijska. Podszyt parku niegdyś tworzyły: bez czarny, lilaki, śnieguliczka biała, róża pomarszczona oraz forsycje, które praktycznie do czasów obecnych nie dotrwały. Cały park jest dziki i zaniedbany. Wewnątrz znajdują się relikty dawnej architektury ogrodowej, m.in. schodów terenowych prowadzących w dół, w stronę stawu. Z dawnej zabudowy zachowały się czworaki stojące wzdłuż drogi, kilkadziesiąt metrów na wschód od dworu.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011