Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Gowarzewo

Ebenhausen

Województwo:wielkopolskie
Powiat:poznański
Gmina:Kleszczewo
Rodzaj obiektu:Dwór

Rejestr zabytków

Park:1787/A/80

Stan obecny

Dwór - mieszkania oraz kaplica p.w. św. Stanisława Kostki; filialna parafii w Tulcach.
Park - własność Jednostki Samorządu Terytorialnego.

Historia

Dwór z k. XIX w.
Gowarzewo to wieś leżąca 6,5 km na płd. wschód od Swarzędza. Pierwsza wzmianka o wsi szlacheckiej G. pochodzi z 1387 r., kiedy to zapisano, że "pani z G. w imieniu swej matki pozywa Jutkę z Knyszyna z ss. o dziedzinę Lubicz". Dziedzinę, czyli inaczej dział, część. Niestety imion obu pań nie podano, ale może chodzić o Hankę - żonę Szymona z Byliny albo bratową pierwszego znanego nam właściciela - Wincentego - Małgorzatę. Obie występują w zapiskach o G. na przełomie XIV i XV w. Wspomniany Wincenty znany był pod pseudonimem "Sierota", a występował wraz z braćmi Hińczą i Adamem, w okresie 1399-1418.
Wszyscy trzej znani byli głównie z licznych spraw sądowych, m. in. o granice wsi, o szkody, itd. W 1393 r. bracia zapisali wikariuszom poznańskim po 3 grzywny (szerokich groszy), od pożyczonej na wyderkaf sumy głównej 30 grzywien. Pięć lat później Adam został pozwany przez komandora Joannitów z Poznania o zabicie mu człowieka. Później pod zastaw wsi pożyczył on pieniądze od Smysława (znanego jako dziedzic w G.) i najwyraźniej nie zamierzał oddać, bo w 1407 r. doszło do sprawy sądowej o tę kwotę. W efekcie właścicielem (części) G. pozostał Smysław. Części, ponieważ folwark we wsi należał do "Sieroty". Dziesięcinę snopową z G., od 18 łanów kmiecych, płacono dla prepozytury w katedrze poznańskiej, po jednym skojcu od łanu. Z tego obszaru pół łanu dołączono do folwarku, który w 1423 r. z każdego łanu musiał dawać 1 ćwierć (mensura) pszenicy, 3 ćwierci żyta, 2 ćwierci owsa i po 6 groszy.
W zapiskach pojawia się też Siechna (albo Świętochna, okres 1418-24), wdowa po Stanisławie, z synem Janem. Tenże Jan był pierwszym, który nazywał siebie Gowarzewskim; występował w zapiskach do 1434 r. W poł. XV w. we wsi pojawił się także Jan z Komornik Komornicki, a następnie bracia: Maciej, Marcin, Bodzęta i Jan Komorniccy. Z tychże Bodzęta obrał drogę duchowną i był m. innymi plebanem w Kazimierzu, a później kanonikiem kolegiaty w Poznaniu. W 1472 r. Jan został plebanem w Niezamyślu. Wespół z braćmi zapisali oni na swoich dobrach 5 grzywien czynszu rocznie, od sumy głównej 60 grzywien, wyderkowanej swojej siostrze Barbarze, zamężnej za Filipa Strzeleckiego.
Chcąc z zalewu informacji źródłowych (których lwią część i tak pomijamy) wyciągnąć jakieś wnioski, należy stwierdzić, ze wieś w 2. poł. XV w. zasadniczo dzieliła się na część Gowarzewskich i cz. Komornickich. Dalej każda z tych części dzieliła się na cząstki należące do każdego z poszczególnych braci, sióstr, itd. W tym czasie w G. występowali nie tylko bracia Jan, Adam i Mirosław G., ale także ich kuzyni, na przykład nieżyjący już Wincenty, czy córka Jana - Katarzyna - zam. za Jana Jemieleńskiego. Stąd też we wsi znalazł się trzeci pretendent do dóbr - Jemieliński. Po Janie J., ich część odziedziczył syn - Wojciech. Wprawdzie po śmierci Jana, Katarzyna wyszła ponownie za mąż, za Jaskuleckiego, jednak ten nie zdążył spłodzić potomka i umarł.
Tym sposobem w XVI wiek wieś weszła podzielona na trzy części: Komornickich, Jemielińskich i oczywiście Gowarzewskich. Na bardzo krótko na pocz. XVI w. pojawił się tu Bartłomiej Chwałkowski, który miał 6 łanów, jednak szybko zniknął. Pojawił się za to Andrzej Gowarzewski, który w 1529 r. był dworzaninem starosty generalnego Wielkopolski - Łukasza Górki. Jednakowoż w 1544 r. sprzedał on swoją część Janowi Wydzierzewskiemu. W efekcie jako płatnicy poboru w 1553 r. występują: Jemieleński z 2 łanami, Wojciech Komornicki z 6 łanami i Wydzierzewski z 2 łanami. Po szczegóły zainteresowanych odsyłamy do "Słownika Historyczno-Geograficznego" PAN.
W 1563 r. z trzech części wsi pobór płacili: Hieronim Jemieleński od 2 łanów, Florian Komornicki (syn Bartłomieja a bratanek Wojciecha) z matką Jadwigą Międzychodzką od 5 łanów i Jan Wydzierzewski od 1 łanu. Florian nie był jedynym posiadaczem swojej części; miał braci: Macieja, Jana i Stanisława. Razem dzielili także swoje Komorniki. W 1572 r. Stanisław mając 17 lat, w towarzystwie stryjów, sprzedał swoje części w G. i K. Florianowi. Dwa lata później w dobrach pojawił się niejaki Zorzewski, a wraz z nim Maciej Płaczkowski, który kolejno nabywał łany, tzw. "Kosaliewski" i "Ruszkowski". Łan tzw. "Stachowski" (zapewne po Stanisławie) kupił w 1575 r. Jan Gowarzewski. Opis z tegoż roku mówił tak: "na półłanek opuszczony zw. Stachowski składają się w pierwszym polu w stronę Kostrzyna: płosa roli (pessulae agri) zw. Dolna, Kowalewa i Kamionka, a w innym polu w stronę Tanieborza: płosa roli za łąką Lubicza, a w polu w stronę Wydzierzewic dwie Kroczyce, zaś w trzecim polu w stronę wsi Garby płosy roli obok Kawników i kęs roli zwany Kawinek".
Po kilku kolejnych latach we wsi nastąpiła kolejna zmiana: Zofia Komornicka wyszła za Piotra Bartoszewskiego i tym sposobem dołączył on do grona współwłaścicieli wsi. Tak więc w 1580 r. pobór wyglądał następująco: z części Jana i Hieronima Gowarzewskich płacono od 3/4 łanu, 2 zagrodników i 3 komorników; z części Macieja Płaczkowskiego od 2 półłanków i 1 zagrodnika; z części Jana Wydzierzewskiego od 1 łanu i 1 zagrodnika oraz z części Piotra Bartoszewskiego od 1 półłanku i 2 komorników. W 1593 r. część Jana G. odziedziczył syn Wojciech; cz. Jana W. - Łukasz W., który został kustoszem poznańskim i w 1598 r. zapisał na swojej dziedzinie w G. kwotę 1500 złp., postanawiając płacić z niej 90 złp. czynszu na rzecz kustodii (custodiae) kościoła katedralnego. Rok później odkupił część wsi od Kaspra, Jana, Łukasza i Stanisława Gowarzewskich. 17 lat później miejsce Łukasza zajmuje ks. Stanisław Wydzierzewski. Swoją część G. w 1614 r. sprzedali mu synowie Macieja Płaczkowskiego: Kasper, Łukasz i Wojciech Płaczkowscy. Następują kluczowe chwile dla wsi, która właśnie na 150 lat przechodzi w ręce kościelne; w 1615 r. Wydzierzewski który skupił w swoich rękach wszystkie części Gowarzewa, przekazuje je w ręce Wojciecha Czerniakowskiego, rektora kolegium S.J. i całego kolegium Jezuitów. Kolegium było na tyle miłe, że zapewniło dożywotnią rentę wdowie po Wojciechu Wydzierzewskim - Katarzynie Modrzewskiej. Ta zresztą i tak ponownie wyszła za mąż, za Jakuba Modliszewskiego, żupnika bydgoskiego.
Wieś wyszła z dóbr Jezuitów w 1776 r., a jej właścicielem został Witalis Bogucki, skarbnik poznański. W tymże roku sprzedał on G. wraz z Synowicami, Józefowi Lutomskiemu (czy Łukomskiemu?), za kwotę 165 tys. złp. Majątkiem zarządzali dzierżawcy i posesorzy, m. innymi Czapliccy. We wsi rodziły się ich dzieci, a jako matka chrzestna występowała także Elżbieta Lutomska. Józef L. (Ł?) zmarł w 1787 r., pozostawiając wdowę - Ewę z d. Łakińską.
Pod koniec XVIII w. dziedzicem G. był Maciej Lutomski, ożeniony z Jadwigą Miaskowską h. Bończa. Mieli jedynego syna Hilarego (1798-1814). Dnia 24 sierpnia 1812 r. na suchoty zmarła dziedziczka, Jadwiga z Miaskowskich Lutomska. Pochowana została w Tulcach. Niespełna dwa lata później umarł młody dziedzic; w zapisce podano tę samą przyczynę śmierci co u matki. Wobec takiej tragedii rodzina postanowiła sprzedać majątek. Przez jakiś czas dobrami zarządzał Teodor Wilkoński h. Odrowąż, a następnie Izydor Witkowski. W 1827 r. w G. ochrzczono córkę Witkowskiego - Weronikę. Prawdopodobnie gdzieś na przeł. lat 20. i 30. XIX w., dobra przeszły pod zarząd Kazimierza Śniegockiego, ożenionego z Marianną z Sempołowskich. Dziedziczką była siostra Marianny - Emilia Sempołowska. Jej mąż zapewne miał na imię Stanisław, a dziećmi byli Stanisław (II) i Józefa. W G. rodzili się synowie Marianny: Stanisław Kostka Antoni Tadeusz (ur. 1834), Tadeusz Antoni (ur. 1836), Antoni (ur. 1838), Michał (ur. 1840), Tomasz (ur. 1841) i Dionizy Leon (1843-44).
W poł. XIX w. dobra po ojcu przejął Stanisław Sempołowski (II), ożeniony ze Stefanią Lalewicz. Niestety, dnia 1 marca 1857 r., 21-letnia dziedziczka urodziła martwe dziecko i sama umarła 2 tyg. później. Stanisław S. w latach 60. doprowadził do upadku majątku. W 1865 r. dobra o wielkości około 2 tys. mórg nabył Dom Handlowy Bniński Chłapowski Plater i S-ka. Dlaczego polska firma, polscy wielcy ziemianie i patrioci, sprzedali dobra w ręce niemieckie?
W 1885 r. Gowarzewo stanowiło wieś, gminę oraz dominium w pow. średzkim. W części wiejskiej znajdowało się 20 domów ze 154 m-cami wyznania katolickiego; 46 analfabetów. Z kolei na terenie domeny domów było 15, a m-ców 183, w tym 132 katolików i 51 ewangelików; 54 analfabetów. W rękach niemieckich właścicieli obszar majątku nieco się powiększył, zyskał miano "dóbr rycerskich" i wynosił 2863 morgi; w skład domeny wchodził też folwark Synowiec. Znajdujemy tu Eduarda Helldorfa, być może to on wybudował pod koniec XIX w. opisywany dwór? Założenie było zaprojektowane starannie. Powstało w południowej części G. na rzucie dużego kwadratu, z dworem położonym centralnie, który zarazem był granicą pomiędzy parkiem a podwórzem gospodarczym. Aby zasłonić widok na obory, etc., na osi dworu założono od północy okrągły klomb. Drogi z folwarku wychodziły we wszystkich kierunkach - na zachód do Kruszewni i Synowca, na północ - przez wielodrożnicową część wiejską - do Rabowic, a na wschód do Siekierek Wielkich i Kostrzyna. W 1905 r. dobra zostały rozparcelowane, a ziemie rozdano sprowadzonym kolonistom niemieckim. Część dworu zaadaptowano na szkołę dla dzieci rolników - protestantów, zaś drugą część - na protestancką kaplicę.
W 1930 r. G. było gminą wiejską w pow. średzkim i liczyło 508 m-ców. We wsi było sporo osób świadczących usługi, m. innymi kowale T. Smoliński i J. Wichtowski, kołodziej Władysław Łukasiewicz, krawiec F. Kabut, murarz H. Hundt, szewc G. Traugott i in. Była także karczma M. Krakowskiego oraz handel zbożem Spar und Darlehnskasse Sp z o.o. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Ebenhausen. Po 2. wojnie światowej relikty folwarku stały się elementem typowej wsi rolniczej. W budynku dworu po wojnie urządzono kaplicę p.w. Stanisława Kostki, zaś w jego pozostałej części znajdowały się mieszkania.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy Kleszczewo na lata 2010-2013;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Mapster:
11811850 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3668_(1998)_Gondek_1890_APP_Sygn._M.top.25-1066-1.jpg
5927 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3668_Gondek_1944.jpg
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

We wsi nie zachowały się pozostałe relikty dawnego zespołu dworskiego, ale o dziwo stoi tu dwór, zbudowany w dłuższej osi W-E, fasadą niegdyś skierowany na północ. Z obecnego widoku sat. wynika, że funkcję fasady przejęła elewacja południowa, zapewne w zw. z wejściem do kaplicy umieszczonej w zach. skrzydle. Dwór jest budynkiem parterowym, na wysokich piwnicach, z niskim poddaszem w stylu mezzanina, nakryty dachem dwuspadowym, zaś w obu elewacjach posiada trójkątne wystawki dachowe.

Park

Park dworski z XIX w. o pow. 0,9 ha (Gmina podaje mało realistyczną pow. 1,23 ha, zapewne licząc też teren na płn. od dworu, po wojnie zarośnięty samosiewami). Pozostałą część parku, który do 1945 r. miał 2,77 ha obszaru, zaorano lub przerobiono na działki mieszkańców. Rozciągał się on aż do bezimiennej strugi (ob. Tułeckiej), będącej południową granicą parku. Południową część parku stanowił sad owocowy.
Na wschód od parku rozciągał się także dość duży teren o walorach naturalistycznych, urozmaicony ciągiem stawów. Relikty tych stawów zachowały się do czasów obecnych, natomiast północną część tego obszaru zajęły zabudowania. Jego granicę od strony płd. do dzisiaj wyznacza wspomniana struga i rosnący wzdłuż niej szpaler drzew.

Inne

Pozostałości kamienno-ceglanych zabudowań folwarcznych z przeł. XIX i XX w.
Pozostałości muru ogrodzeniowego z k. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.