Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Sadki
Sadki - dwór w centralnej części wsi. 2014 r. , zdjęcie Marek Kujawa

Sadki

Województwo:kujawsko-pomorskie
Powiat:nakielski
Gmina:Sadki
Rodzaj obiektu:Dwór

Stan obecny

Obiekt nr. 2 - własność R.S.P.

Historia

Pierwsza wzmianka pisana o wsi pochodzi z 1288 r. i dotyczy zamiany dziesięciny z Sadek
i innych wsi, na dziesięciny z dóbr klasztoru byszewskiego, dokonanej przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba. W tamtych czasach była to wieś królewska. W XV w. należała do Samostrzelskich, z których Paweł w 1574 r. odbudował kościół parafialny. Następnie wieś należała do Radzickich, za czasów których znajdowały się tu 24 łany osiadłe, 5 zagrodników i
1 rzemieślnik (1578 r.), dalej Kościeleckich i Zygmunta z Grudny Grudzińskiego w XVII w.
W 1618 r. były tu 22 łany osiadłe i 4 zagrodników. W czasie trwającej wojny 30-letniej, w 1645 r. Zygmunt Grudziński wydał przywilej lokacyjny, na mocy którego we wsi osiedliło się 26 niemieckich rolników. W latach 1655-1660 została ona spustoszona na skutek ?potopu? szwedzkiego. Po przejściu wojsk Karola Gustawa we wsi pozostało tylko siedmiu kmieci, podczas gdy przed wojną ze Szwedami było ich 24 i karczmarz. Na początku XVIII w. Sadki i inne okoliczne wsie zostały spustoszone ponownie, tym razem przez wojnę północną i późniejszą zarazę. W 1702 r. właścicielką wsi była Katarzyna Rozdrażewska, która scedowała dobra, w tym Sadki, Olszewkę, Karnowo, Cietrzewnicę i folwark Bielawy Andrzejowi Dąmbskiemu, chorążemu brzesko-kujawskiemu. Dziewięć lat później kolejny właściciel Sadek - Piotr Bniński był fundatorem nowej świątyni. Bnińscy byli właścicielami ogromnych dóbr, w tym Samostrzela.
W latach 1749-1755, Wojciech i Konstanty Bnińscy byli fundatorami kolejnego, ceglanego kościoła w Sadkach. Po pierwszym rozbiorze Polski do wsi przybyło ok. 40 niemieckich rodzin. Bnińscy otwarcie okazywali niechęć królowi pruskiemu i opóźniali podpisanie aktu homagialnego. Po przejęciu dóbr przez Prusaków, zostały one włączone do domeny w Wyrzysku. W 1845 r. właścicielem Sadek i Samostrzela był młody wówczas (25 lat) Ignacy Bniński, który ożenił się z młodszą o 7 lat Emilią Łącką. Trzy lata później został prezesem Komitetu Narodowego Ziemi Nadnoteckiej. Był też członkiem pruskiej ?Izby Panów?, a w latach 60. XIX w. współpracował z księdzem Lemieżem, aktywnym działaczem narodowym. Ze związku Ignacego i Emilii pochodzili: Emilia (1846-1925) zamężna z Karolem Mielżyńskim, Bolesław Wojciech (1849-1912) żonaty z Katarzyną Taczanowską i Maria Ada (1851-1934). W 2. połowie XIX w. w związku z budową cukrowni w Nakle, nastąpił gwałtowny rozwój wsi. Przebiegała tędy też linia kolejowa z Piły do Bydgoszczy i kolejka wąskotorowa do Nakła, wybudowana przez Wyrzyskie Koleje Państwowe S.A. powstałe w 1894 r.
W tamtym czasie we wsi były dwa kościoły: katolicki i protestancki. Dzieliła się już wtedy na część północną w której większość mieszkańców stanowili Polacy i południową, zwaną Schlossberg bei Nakel. Część północna posiadała 56 domów, zamieszkałych przez 527 osób (339 katolików, 155 ewangelików i 33 żydów). Tutejszy folwark liczył 1349 ha, w tym 1009 ha ziem uprawnych i 251 ha łąk. Z kolei w części południowej większość z 338 mieszkańców stanowili Niemcy. W tej liczbie było 127 katolików i 211 ewangelików, zamieszkałych łącznie w 38 domach. Liczyła ona 595 ha, w tym 449 ha ziem uprawnych i 82 ha łąk. We wsi znajdował się także majątek proboszczowski o areale 190,26 ha i dochodzie gruntowym 2077 marek. Na początku XX w. majątki ziemskie w Sadkach, z wyjątkiem kościelnego, uległy parcelacji. Utworzono wówczas klikanaście mniejszych gospodarstw, do których sprowadzili się rolnicy niemieccy. Areał ?probostwa? w 1926 r. liczył tyle samo, co przed 40 laty - 190 ha, w tym 130 ha ziem uprawnych, 54 ha łąk i pastwisk i 5 ha wód. Jego zarządcą był Alojzy Barlik, a czysty dochód gruntowy wynosił 739 talarów.
Średnie gospodarstwo było własnością Jana Szulca, wcześniej należało do Żmudzińskich, jego dochód gruntowy wynosił 763 talary, a areał 182 ha, w tym 152 ha ziem uprawnych, 24 ha łąk i pastwisk i 1,5 ha wód. Trzeci majątek był własnością Pawła Płaczka. Ten był także pierwszym wójtem Sadek do 1930 r. Areał jego gospodarstwa liczył 173 ha, w tym 150 ha ziem uprawnych, 21 ha łak i pastwisk i 1 ha wód. Czysty dochód gruntowy tego majątku wynosił 706 talarów. W 1930 r. Sadki były gminą w powiecie wyrzyskim i liczyły 1073 mieszkańców. Oprócz już wymienionych, duże gospodarstwa rolne we wsi posiadali też: Jakub Haas (52 ha), Johann Kairath (100 ha), Franciszek Schmidt (68 ha), Albert Schmidt (73 ha), Hermann Schmidt (88 ha), Bronisław Susała (63 ha) i Andrzej Budnik (81 ha). W latach 1939?1942 wieś nosiła nazwę Sadke, a w latach 1942?1945 Schloßberg, Kr. Wirsitz.
Po wkroczeniu Niemców wójtem Sadek został Bruno Bohn, a komendantem leutnant Matz. Sprowadzono osadników niemieckich, którzy mieli zająć gospodarstwa opuszczone przez Polaków. Po zakończeniu wojny dawne majątki ziemskie przejął Skarb Państwa Polskiego, a budynki siedzib dawnych właścicieli przeznaczono na cele mieszkaniowe. Do czasów obecnych w Sadkach zachowały się pozostałości dwóch założeń dworskich. Jedno znajduje się w centrum wsi, po północnej stronie drogi nr 10 łączącej Nakło i Wyrzysk, a drugie tzw. ?Papówka? na północno-zachodnim krańcu wsi. Niewielki dworek należący od 1887 r. do Tomaszewskich znajduje się także w leżącym kilka km na północ od Sadek Sadkowskim Młynie. Potomkowie tej rodziny do dzisiaj są właścicielami pozostałości majątku.
Prawa do tekstów zastrzeżone! (M.K.)
Źródła:
Teki Dworzaczka (regesty).
Wielka Genealogia Minakowskiego.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydany pod redakcyą Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego. Tomy I ? XV, Warszawa 1880
Nadnoteckie pałace, dwory, folwarki Krajny i Pałuk. Sławomir Łaniecki, Sępólno Krajeńskie ? Nakło nad Notecią 2010.
Wikipedia

Opis

Dwór zachowany w centrum Sadek (obiekt nr. 2) to siedmioosiowy, parterowy budynek wzniesiony w stylu późnoklasycystycznym, akcentowany ryzalitem w fasadzie, zwieńczonym pseudobarokowym przyczółkiem. Wejście poprzedzone jest niewielkim tarasem ujętym murkami i poprzedzonym schodami z metalową balustradą. Nad nim, na wysokości piętra znajduje się balkon. Budynek nakryty jest dachem naczółkowym, krytym dachówką. Z boków dobudowane zostały współczesne pomieszczenia, pełniące m.in. funkcje sklepów. Za dworkiem zachowały się relikty dawnego podwórza gospodarczego i otaczającego je ogrodzenia. Większość budynków otaczających podwórze to przebudowane dawne zabudowania gospodarcze. Miejsce dawnej stodoły stojącej w północnej pierzei zajęły współczesne garaże. (M.K.)

Park

W centralnej części wsi znajdują się stare drzewa, które być może stanowią relikty dawnego parku lub ogrodu.

Inne

- Kościół pierwotnie drewniany z k. XIII w., odbudowany po spaleniu w 1547 r., murowany w latach 1749-1755 z wieżą z 1767 r., rem. w latach 1934-35. Parafia p.w. św. Wojciecha.
- Kaplica rodowa Robowskich na miejscowym cmentarzu.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.