Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Więcbork
Dla Portalu PolskieZabytki Renia Szczepanek 2015

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Więcbork

Vandsburg

Województwo:kujawsko-pomorskie
Powiat:sępoleński
Gmina:Więcbork
Rodzaj obiektu:Zamek

Stan obecny

Zamek nie istnieje.
Nieużytki - teren pod własnością J.S.T.
Działki budowlane na sprzedaż.

Historia

Zamek z 2. poł. XVI w.
Wieś po raz pierwszy pojawia się w dokumentach z 1348 r. Właścicielami byli wówczas Pęperzyńscy h. Łodzia. W 2. poł. XVI w. w drodze wiana przeszła na Zebrzydowskich herbu Radwan. Wcześniej istniał tu średniowieczny gród, na półwyspie nazwanym później Górą Świętej Katarzyny. Pierwszym znanym dziedzicem był ks. Andrzej Zebrzydowski, biskup krakowski, który w 1556 r. wybudował w Więcborku murowany zamek. Miał on siostrę Dorotę, która wyszła za Rafała Górskiego; ci Górscy i ich dzieci: Marcin i Anna, byli później spadkobiercami części majątku biskupa. Po Andrzeju dobra przejął jego brat Mikołaj, następnie synowie tegoż, Mikołaj, Bartłomiej i Kasper. Pod koniec XVI w. w rodzinę wżenili się hrabiowie Latalscy herbu Prawdzic z Łabiszyna. Katarzyna Zebrzydowska wyszła za Mikołaja Latalskiego, a Małgorzata za Jerzego Latalskiego. Trzecia siostra, Anna, wyszła za Piotra Czarnkowskiego, starostę kcyńskiego, późniejszego kasztelana śremskiego. Na pocz. XVII w. córka Kaspra, Elżbieta, wyszła za Jana Orzelskiego de Orle, kasztelana rogozińskiego i starostę kościańskiego. Potomków i spadkobierców Zebrzydowskich było co niemiara, dlatego też w zapiskach pełno jest rezygnacji, spadków, wyderków itd, itp. Ze wzgl. na objętość opisu pominiemy te transakcje jako nieistotne. Dziedzicem w 1. poł. XVII w. był Kasper Zebrzydowski (1590-1650), kasztelan kaliski, syn Andrzeja i Agnieszki Białośliwskiej. Wśród licznych spadkobierców kasztelana znajdowali się: Samuel i Kasper Sierakowscy, Stanisław Smuszewski, Katarzyna Zebrzydowska - benedyktynka poznańska, Tulibowscy i wielu in. Ok. 1680 r. dziedzicem został Andrzej Smoszewski, syn Stanisława - starosta bobrownicki. Miał on córkę Katarzynę, która odziedziczyła majątek jako małoletnia i wraz z opiekunami sprzedała go w 1687 r. Damianowi Garczyńskiemu, synowi Samsona i Barbary Werdy, za kwotę 180 tys. złp. Tymi opiekunami byli Stanisław Tuczyński - kasztelan gnieźnieński i ksiądz Ludwig Tulibowski - kanonik płocki. W 1707 r. Damian sprzedał cały klucz więcborski swojemu synowi - Stanisławowi, łowczemu poznańskiemu, za kwotę 360 tys. złp. Ten ożenił się z Wiktorią Szczawińską i już w 1710 r. sprzedał majątek Janowi Jakubowi Potulickiemu, podkomorzemu pomorskiemu, staroście borzechowskimu, za kwotę 250 tys. złp. Oprócz Więcborga z zamkiem w skład majętności wchodziły wsie: "Pęperzyn, Sitno, Witomie, Zboże, Wysoka, Zakrzewek, Suchomęck, Nowydwór, Jastrzembiec, Szmiłowo, folwark Ostrówek oraz 3 młyny: Więcborski, Pemperzyński i Suchorzęcki w powiecie nakielskim" (uwaga - pisownia oryginalna). Dalej właścicielem był Adam Potulicki ożeniony z Marianną Czapską a następnie ich syn - Józef Remigian Potulicki (1690-1734). Ten ożenił się z Marią Teresą Tarło z Podhajec h. Topór, a po jej śmierci z Zofią Działyńską h. Ogończyk. Hrabia Potulicki pełnił szereg ważnych funkcji państwowych. Był wojewodą czernichowskim, starostą nowodworskim, borzechowskim i mławskim oraz pułkownikiem wojsk koronnych. Miał z Zofią dwoje potomków: Ewę i Aleksandra Hilarego (1722-1776). Aleksander w 1767 r. nadał miastu przywilej lokacyjny. Miał dwie żony; z pierwszą - Teofilą Działyńską (1750-1758) miał córkę Karolinę Cecylię, natomiast z drugą - Eleonorą Teresą Potocką (1722-1761) miał syna Michała Bonawenturę Ignacego (1756-1805). Michał był podróżnikiem a także botanikiem; w swoich czasach uważany był za znawcę rolnictwa. Interesował się także techniką, m.in. opracował ciekawy prototyp pompy podnoszącej wodę o kilka metrów w górę. W 1795 r. kazał wybudować kanał odwadniający dolinę Noteci, gdzie leżała znaczna część jego majątku. Odznaczony został orderem św. Stanisława. Pod koniec swego życia Aleksander wraz z synem wybudowali w Więcborku, pod patronatem rządu Prus, nowy kościół p.w. świętego apostoła Szymona i Judy. Michał ożenił się z Elżbietą hr. Wodzicką z Granowa h. Leliwa, z którą miał pięcioro dzieci. Niedługo później, w 1785 r. miasto nawiedził pożar. W 1787 r. Michał wybudował też (na miejscu dawnego drewnianego kościoła) kaplicę p.w. św. Katarzyny, a w latach 1799-1803 nowy kościół parafialny w Sępólnie. Wśród dzieci Michała i Elżbiety znajdował się ostatni dziedzic na Więcborku - Kasper Piotr (1792-1853). 14. lutego 1816 r. w Chobienicach ożenił się on z Teresą Konstancją Seweryną Mielżyńską h. Nowina, z którą w okresie 1817-1839 miał aż trzynaścioro dzieci. Nie wiemy z jakiej przyczyny - w 1821 r. - sprzedał rodowe dobra bankowi w Berlinie. Kolejne pożary nawiedziły miasteczko w latach 1823 oraz 1830. Zapiski z tego okresu mówią, że po odbudowie domy w Więcborku były małe i brzydkie. W 1834 r. dawny majątek Potulickich odkupił "dominialny fiskus królewski" i tym sposobem przeszedł on całkowicie w ręce niemieckie. W 1853 r. miasto posiadało 1586 m-ców w tym 351 katolików, 981 ewangelików oraz 254 żydów. W 1885 r. do obszaru miejskiego Więcborka należało 1065 ha, w tym 677 ha ziem uprawnych, które przynosiły 1668 marek czystego dochodu gruntowego. W XIX w. po starym, drewnianym zamku nie było już śladu. Stał on na ostrowiu nad jeziorem, w miejscu zwanym "zamczyskiem" a później "Wzgórzem Świętej Katarzyny". Opisywany zamek wzniesiony został przez Zebrzydowskich w płn.-wschodniej części miasta. Istniał jeszcze pod koniec XVIII w. Potuliccy mieszkali na zamku na pewno jeszcze ok. 1766 r., o czym mówi wzmianka dotycząca zamkowej kaplicy "w której nie odprawiała się msza, ponieważ nie postarano się o nowy indult" (zezwolenie na odstąpienie od przepisów kanonicznych, wydawane np. przez biskupa). W latach 1772-84 część zamku odstąpiono luteranom, którzy nie posiadali własnego kościoła i nie mieli się gdzie modlić. Luteranie w 1784 r. wybudowali sobie mały kościółek, a w 1858 r. przenieśli się do nowo wybudowanego kościoła. Później dziedzice także opuścili zamek, gdyż ok. 1795 r. wybudowali nowy dwór na folwarku Ostrówek. W XIX w. zamek został ostatecznie rozebrany. Do wybuchu 2. wojny światowej w miejscu gdzie stał widoczne były pozostałości fundamentów oraz fosa. Po wojnie tereny te pozostawały nieużytkami, a w latach 90. XX w. podzielono je na 10 działek budowlanych z których do chwili obecnej, już na czterech z nich wybudowano domy jednorodzinne.
Źródła:
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteka Kórnicka PAN.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902
Wielka Genealogia Minakowskiego
Internetowy Polski Słownik Biograficzny iPSB
Polski Serwis Genealogiczny "Genealogia Dynastyczna"
Wikipedia
Analizy i pomiary wykonane na podstawie map archiwalnych serwisu Mapster i portalu Geoportal, stanowią tylko interpretację autora opisu i nie powinny być traktowane jako materiał źródłowy.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Był to okazały gmach, wzniesiony na planie zbliżonym do kwadratu, otoczony fosą; posiadał zwodzony most - prawdopodobnie od strony południowej. Wjazd do zamku musiał znajdować się także od strony północnej, gdzie prowadziła droga do centrum miasta i później do nowo budowanego dworu. Zamek położony był na wzniesieniu (112 m n.p.m.) obok jeziora, pomiędzy obecnymi ulicami Potulickich i Powstańców Wielkopolskich. Zarys zamkowej fosy widoczny jest jeszcze na mapach z 1874 r. Niestety nie posiadamy rycin z tego okresu ani też archiwalnych fotografii tego miejsca. W ziemi prawdopodobnie zachowały się fundamenty zamku. Na mapce obok zaznaczony jest w przybliżeniu jego geometryczny środek.

Park

Brak. Zamek nie posiadał założenia parkowego.

Inne

Kościół rokokowy p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Apostołów Szymona i Judy, 1772-1778.
Kaplica na Górze Św. Katarzyny, 1787 r.
Cmentarz katolicko-ewangelicki, XIV w.
Układ urbanistyczny i domy w rynku, XVIII-XX w.
Kościół ewangelicki, poł. XIX w., ul. Rybacka
Budynek drewniany - siedziba Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Więcborku, 1732 r.
Dworek prezydenta Ignacego Mościckiego
Pozostałości po byłej synagodze żydowskiej, ul. Hallera, XVIII w. (zachowało się biuro i dom rabina)
Zespół klasztorny diakonistek, ul. Pocztowa, XIX w.
Kościół ewangelicki, ul. Pocztowa, XVIII w. (ob. Dom Kultury)
Klasztor sióstr franciszkanek, XIX w.
Sąd i areszt, ul. Pocztowa, XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Marek Kujawa10 miesięcy temu
Opis z 2015 r. Obecnie, czyli w 2023 r. może być nieaktualny w kwestii zabudowy ostatnich działek.