Buczek Mały

Stan obecny

Właścicielem parku jest Nadleśnictwo Lipka.

Historia

Dwór z 1. poł. XVIII w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1295 r. gdy jej właścicielami byli Wituńscy. Dzierżyli oni wieś nieprzerwanie do połowy XV w., kiedy to dobra przeszły w ręce Potulickich h. Grzymała. Pod koniec XV w. cześć Buczka była w rękach Mikołaja i jego syna Piotra z Arcemberku, którzy w 1520 r. sprzedali Debrzno i połowę Buczka (w zapiskach - Buscz) Maciejowi Błogowskiemu, synowi Macieja, za kwotę 608 złp. Ci Bługowscy wywodzili się z osady Bługowo k. Łobżenicy. W 1528 r. Maciej dał majątek w dożywocie swojej żonie, Katarzynie Skickiej. Po jego śmierci ta przekazała dobra synom: Wojciechowi, Grzegorzowi i Janowi. Prócz synów mieli 2 córki: Zofię zamężną za Andrzeja Mościckiego, 2-o v. Wawrzyńca Dembickiego i Dorotę zamężną za Wiktoryna Tomiszewskiego. Katarzyna zmarła ok. 1551 r.; mniej więcej w tym czasie synowie zaczęli nazywać się Debrzyńskimi. Jeszcze przez wiele lat w zapiskach znajdujemy "Debrzyńskich s. Błogowskich". W 1530 r. inna część wsi, tzw. pustki należały jeszcze do Potulickich. Wzmianka z tego roku mówi, że Buscz w pow. nakielskim należał do Przecława Potulickiego. W 1552 r. Jan Błogowski zapisywał na majątku 360 zł. posagu i tyleż wiana żonie Elżbiecie, córce Macieja Smoguleckiego. 30 lat później nazywany już Debrzyńskim, wraz z bratankiem skarżyli hrabiego Latalskiego z Łabiszyna o łowienie ryb w ich jeziorze. W 1632 r. po raz pierwszy znajdujemy w zapiskach Buczek Mały, którego dziedzicami byli Jan i Grzegorz Debrzyńscy. W 1655 r. właścicielami byli już Zygmunt i Andrzej Raczyńscy, synowie Franciszka. Zygmunt urodzony z matki Anny Urszuli Hedesztynówny a Andrzej z Anny Powalskiej. W 1714 r. sprzedali oba Buczki oraz Szyszkowo Janowi Błeszyńskiemu, za kwotę 70 tys. talarów. Po roku ten odsprzedał braciom wsie za tę samą kwotę a kolejnym nabywcą - jeszcze w 1715 r. - został Andrzej Teodor Grabowski, sędzia z Człuchowa. Zapewne to właśnie on był budowniczym dworu oraz założycielem obecnego parku. Miał syna Jana Michała, ożenionego z Antonillą księżną Woroniecką ze Zbaraża h. Korybut. Jan pełnił funkcje kasztelana elbląskiego, nast. gdańskiego. W tym okresie Grabowscy posiadali już przed nazwiskiem przedrostek Goetzendorf i pieczętowali się herbem Zbiświcz. Adam Stanisław Grabowski (brat Jana?), biskup chełmiński, następnie warmiński, wybudował w Buczku Wielkim, ok. 1730 r. kościół, który konsekrował w 1734 r. W tym kościele pochowana została większość rodu Grabowskich. W poł. XVIII w. Jan Michał dokupił od Doroty ks. Woronieckiej dobra Rzadkowo, Nietaszkowo i karczmę Buczek. Ze związku Jana i Antonilli pochodziła Teresa oraz Andrzej Jan Chryzostom (1744-1823), ożeniony z Teresą Gorzeńską z Gorzenia h. Nałęcz. Mieli ośmioro dzieci: Józefa Ignacego, Adama, Annę Teklę, Kordulę Teklę Antoninę, Antoniego, Wincentego, Jana Teodora Nepomucena i Augustyna Wawrzyńca. Buczek odziedziczył Józef, który ożenił się z Joanną Nepomuceną Gorzeńską h. Nałęcz. Był on dyrektorem Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Poznaniu i właścicielem Buczka w okresie 1830-40. Józef i Joanna mieli syna Fulgentego Józefa (1816-1860), który w 1843 r. w Poznaniu zaślubił 18-letnią Julię Helenę Barbarę Sadowską h. Nałęcz. Trzy lata później urodziła się ich jedyna córka Gabriela (1846-1910), zamężna za Tadeusza Stablewskiego h. Oksza z Rzadkowa w poznańskiem. Tym sposobem Stablewski został ok. 1872 r. kolejnym dziedzicem dóbr Buczek. W 1885 r. była to wieś szlachecka z młynem, tartakiem, gorzelnią parową i cegielnią. We wsi ponadto znajdowała się szkoła, wójtostwo, urząd stanu cywilnego i kościół. Łącznie z folwarkiem liczyła 1703,27 ha, w tym 1046,36 ha ziemi ornej, 131,22 ha łąk, 33,94 ha pastwisk i torfu, 416,55 ha lasów, 40,28 ha nieużytków i 24,91 ha wód. Obok wsi znajdował się teren, tzw. Plebanka z 38,3 ha gruntów, oprócz tego było 1883,91 mórg ziemi włościańskiej. W Wielkim Buczku znajdowało się 60 domów z 567 m-cami; na folwarku 11 domów, na młynie 2 domy - razem 180 m-ców. Dwór w Małym Buczku z czasem był rozbudowywany i powiększany. Obydwa majątki w latach 80. XIX w. przeszły w ręce niemieckie i zostały rozparcelowane przez "Ostdeutche Produktenbank". Pozostałości majątku w Małym Buczku kupiła rodzina Kock. W 1905 r. wieś liczyła 340 Polaków. W okresie międzywojennym istniały tu liczne organizacje społeczne i sportowe a także Kółko Rolnicze. W 1929 r. otwarta została polska szkoła. Dwór został przejety przez organizację Caritas z Piły. Od 1937 r. (?) przeszedł w ręce młodzieży hitlerowskiej. W czasie 2. wojny światowej uległ zniszczeniu a w 1945 r. został spalony przez Rosjan. Pozostałości budynku rozebrano a jedynym świadkiem minionej świetności pozostał park.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty)
Wielka Genealogia Minakowskiego
Strona internetowa "czaswlas.pl", link: http://www.czaswlas.pl/obiekty2/?p=4&id_obiekt=20
źródło zdjęcia - j.w.

Opis

Dwór usytuowany był pośrodku parku. Wzniesiony na nieregularnym planie, składał się z głównego korpusu w dłuższej osi W-E, do którego dostawione były przybudówki: zachodnia w kierunku płd. i wschodnia w kier. płn. Główny podjazd prowadził od strony wschodniej i drugi od str. wsi, od południa (aleja grabowa). Na północ od dworu znajdował się staw (opis orientacyjny na podst. mapy z 1932 r.). Według przekazów w budynku znajdowały się "przepiękne komnaty, ozdobione malowidłami i figurkami" (źródło jak w historii powyżej). Na zdjęciu satelitarnym zaznaczona jest przybliżona lokalizacja geometrycznego środka dworu.
Na chwilę obecną nie znamy lokalizacji nieistniejącego dworu w pobliskim Wielkim Buczku.

Park

Park z 1. poł. XVIII w. W swoim pierwotnym zarysie miał ok. 10 ha powierzchni. Zachowały się drzewa z poczatkowego okresu jego istnienia: "pomnikowe buki purpurowe, miedziane, jodły szlachetne, lipy drobnolistne i srebrzyste, świerki o nietypowym igliwiu i szyszkach, różnokwiatowe kasztany, platany" (źródło j.w.) - łącznie 14 pomników przyrody. Można tu spotkać również rzadkie odmiany roślin, jak np kopytnika, kokoryczkę okółkową, naparstnicę purpurową. Dodatkowym pomnikiem przyrody jest aleja grabowa, prowadząca od strony wsi. W parku znajduje się polana ze sceną, kolekcją drewnianych rzeźb oraz tablicami informacyjnymi, urządzona przez właściciela parku - Nadleśnictwo Lipka.
W pobliskim Wielkim Buczku po parcelacji nastąpiły znaczne zmiany XIX-wiecznego układu przestrzennego wsi i relikty parku są tu słabiej widoczne. Resztki drzewostanu o pow. ok. 1,5 ha znajdują się w jej wschodniej części.

Inne

Kościół szachulcowy, słupowo-ramowy z 1730 r. pw. Św. Trójcy, rem. w 1833 r. (Buczek Wielki)
Grodzisko wczesnośredniowieczne, pomiędzy Małym a Wielkim Buczkiem

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011