Golina

Stan obecny

Teren pod zarządem J.S.T.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Wieś powstała pod koniec średniowiecza na terenach dawnej, X-wiecznej osady. Pierwszym znanym jej właścicielem był Maćko Borkowic (wg Długosza pieczętował się on herbem Napiwon), syn Przybysława Borkowica z Sieradza. Maćko stanął na czele buntu w 1352 r., za co został skazany przez króla Kazimierza Wielkiego na śmierć głodową. Po nim wieś przeszła w ręce Bartosza z Odolanowa, wojewody poznańskiego. W 1408 r. Golinę nabyła wdowa po Januszu Sokołowskim h. Rogala – Stanisława – dla swego syna Bartosza. Ten nie trzymał Goliny ze wzgl. na swoje długi i wkrótce przeszła ona w ręce Mościcza, kasztelana poznańskiego, pieczętującego się herbem Łodzia. Zapewne za jego rządów, ok. 1410 r. we wsi zbudowany został pierwszy drewniany kościół. Kasztelan miał syna Przedpełka, który w 1434 r. sprzedał dobra Rafałowi z Gołuchowa h. Wieniawa, podstolemu poznańskiemu. Wieś w tamtych czasach podzielona była na kilka działów, a ponadto na Golinę Wielką i Małą. Na różnych jej częściach siedzieli różni właściciele, po częstokroć z sobą nie spokrewnieni. Warto tu wspomnieć Jana, łowczego kaliskiego w latach 1411-1414, Wierzbietę z Krotoszyna i jego syna Marcina, a także ok. 1438 r. Andrzeja ze Sławoszewa, Jastrzębnik i Goliny zwanego „Ogon”. Na przełomie XV i XVI w. jednym z właścicieli był Rafał z Czeszewa. W tamtym czasie rodzimi mieszkańcy wsi zaczęli nazywać się Golińskimi. Znany jest Jan Goliński zwany „Lampert” (in. „Lampasch”), zmarły przed 1513 r. Wdowa po nim, Anna, zamieniła połowę wsi na część folwarku Jasienie w pow. kościańskim, od braci Piotra, Tomasza, Andrzeja, Macieja i Wojciecha Zakrzewskich. Przed 1522 r. jej córka Dorota wyszła za Macieja Głowińskiego z Noskowa, któremu dała Golinę, a ten w zamian zapisał jej na całych swoich dobrach 500 złp. posagu i t. wiana. W kolejnych latach Golina tworzyła mały klucz majątkowy, do którego należały: Noskowo, Parzęczewo i Wławka, a od ok. 1540 r. także Kopalica i Łobesz. W zapisce z 1546 r. znajdujemy braci Noskowskich, którzy wymieniali się swoimi włościami. Całą Golinę z wyjątkiem dwóch kmieci z rolą i dwóch karczm dostali Jakub i Mikołaj Noskowscy. Jakub ożenił się z Zofią Choińską, która po jego śmierci wyszła za Prokopa Wrzesińskiego. Pod koniec XVI w. dziedzicami Goliny byli Jan, syn Jakuba i Stanisław, syn Mikołaja. W opisie staramy się nie mylić wsi z innymi o tej samej nazwie leżącymi w Wielkopolsce, w tym aż dwóch w pow. pyzdrskim. W „naszej” Golinie już pod k. XVI w. wznosił się pierwotny dwór Stanisława Noskowskiego. Na pocz. XVII w. część wsi poprzez ożenek Anny Noskowskiej przeszła na Wacława Bartochowskiego, część znajdowała się w rękach Jana Parzęczewskiego (Parzniczewskiego), zaś jeszcze inna w rekach Jutrowskich. W 1612 r. na skutek darowizny, część Goliny dostał także Jan Dobczyński z Panienki. Część po Stanisławie Noskowskim odziedziczyła jego córka Elżbieta, która wyszła za Wojciecha Biskupskiego h. Wierzbięta. Za czasów ich „panowania”, w 1610 r., miała miejsce wizytacja kościelna Happa, podczas której stwierdzono że kościół jest bardzo stary: „Wieś Golinia, (...) ma kościół parochialny, drewniany i już starodawny (antiquam) poświęcony p.t. św. Andrzeja apostoła”. W 1619 r. Elżbieta Biskupska była już wdową, zaś dobra sprzedała Franciszkowi Mroczkowskiemu h. Grzymała, za 23 tys. złp. Po Mroczkowskim przeszły one na Przyjemskich. Po śmierci dziedzica Stanisława Przyjemskiego sporządzono inwentarz dóbr, wchodzących wówczas w skład majętności koźmińskiej. Folwark posiadał „6 kmieci, 3 ogrodników, młynarza, karczmarza, 29 sztuk bydła, 17 świń, 48 gęsi, 51 kur oraz 290 owiec”.
W poł. XVII w. wieś przeszła na Charłupskich i Andrzeja Szczurskiego, syna Jana. W tym czasie w skład dóbr wchodziło też Noskowo i Pijanowice. W 1661 r. Szczurski zapisywał na ich połowie 6 tys. złp. posagu i t. wiana żonie Konstancji Wierusz-Kowalskiej, córce Eustachego. Ciekawostką jest fakt, ze w 1660 r. ks. Stanisław Gajecius (Gajek), kanonik regularny z Kalisza, wywiózł kopię obrazu NMP do Liszkowa w Czechach.
W 2. poł. XVII w. wzmianki o wsi urywają się na kilkadziesiąt lat i pojawiają ponownie dopiero w 1730 r., kiedy posesorami wsi byli Madalińscy h. Laryssa, jacyś tam potomkowie Jana Baltazara Charłupskiego. Po Madalińskich majątkiem zarządzał Stanisław Karwosiecki, posesor Zakrzewa i Prusów. W 1740 r. ożenił się on z wdową – Teresą z Gorzeńskich Glinicką. Dziedzicami w tym czasie byli zapewne Stefan i Rozalia Brodziccy. W maju 1741 r. podczas nieudanego porodu, zmarła wraz z nienarodzonym dzieckiem Teresa Karwosiecka, dobrodziejka miejscowego kościoła. Pochowana została u bernardynów w Koźminie. W latach 50. XVIII w. posesję po Karwosieckim przejęli Szczytniccy: Andrzej oraz Wojciech Szczytnicki, dziedzic także Łobzy (Łobza?), Siedlimina, Potarzycy i innych dóbr. Wojciech zmarł w Golinie dnia 12 sierpnia 1772 r. i pochowany został u bernardynów w Koźminie. Pozostawił żonę Ludwikę z Dobrzyckich, córkę Pelagię i synów: Józefa, Stefana (pułkownika w Koronie) i Michała. Golinę na mocy ugody działowej z 1779 r. dostał Stefan Szczytnicki, ożeniony z Marianną Cielęcką h. Zaremba, córką Franciszka i Franciszki Dobrzyckiej, aczkolwiek w niektórych zapiskach również Michała nazywano dziedzicem Goliny. Stefan zmarł mając 60 lat, dnia 14 lutego 1806 r. i pochowany został w Poznaniu u św. Marii Magdaleny. Pozostawił dwóch synów, z których dobra odziedziczył Franciszek Xawery (1775-1857). W 1837 r. zaślubił Praksedę Piątkowską, z którą miał 4 synów i 3 córki. Niestety nie wiemy w jaki sposób właścicielem dóbr został Wojciech Okulicz (1766-1859), ożeniony z Rozalią Teresą Willant. Już za jego rządów w Golinie wybudowano pierwszą katolicką szkołę. Po śmierci dziedzica, spośród czworga jego dzieci dobra odziedziczył Celestyn Okulicz, ożeniony z Antoniną Suchorzewską h. Zaremba. W kolejnych latach majątek przejęła siostra tegoż, Elżbieta, zamężna za Szułdrzyńskiego. Ciż mieli ośmioro dzieci, z których na dziedziczkę Goliny wyznaczono Józefę (1837-1876). Dnia 19 listopada 1864 r. miało miejsce tragiczne wydarzenie; stara dziedziczka, Elżbieta, w trakcie wieczerzy została zastrzelona przez okno dworu. Pochowano ją 21-go w Golinie. Rok później, dnia 2 października 1865 r. Józefa Szułdrzyńska wyszła za Pawła Zakrzewskiego h. Wyskota, posła na sejm, dziedzica Turowy w parafii Tursko. Mieli oni troje dzieci, w tym syna Zygmunta (1867-1951). Po śmierci Józefy Paweł Zakrzewski ożenił się ponownie. Dnia 18 lutego 1878 r. zaślubił Stanisławę Łubieńską z Łubna h. Pomian (1854-1930), córkę Bogusława i Anny Marii Praksedy Wierzbińskiej h. Nałęcz. Mieli oni troje dzieci: Annę, Jana i Tadeusza, jednak nie pozostali w Golinie. Kolejnym właścicielem wsi został ok. 1880 r. Niemiec nazwiskiem Briesen.
W 1885 r. nazwę wsi znajdujemy także jako Golenia. Leżała ona nad rzeczką Lubieską, poboczną Lutyni. Na G. składały się trzy miejsca: wieś, osada Bielawy oraz Potok. Łącznie było tu 41 domów z 355 m-cami, w tym 73 analfabetów. Majątek stanowił domenę o pow. 4041 mórg, zaś w jego skład wchodziły także folwark Golinka (Alt Guhle) oraz Stefanowo. Na terenie dominium znajdowało się łącznie 25 domów z 366 m-cami, w tym 351 katolików, 15 ewangelików; 66 analfabetów. W 1897 r. wieś odkupili od Briesena Józef i Helena Moszczeńscy h. Nałęcz. To dzięki dziedziczce we wsi przetrwały tradycje tzw. „snutek golińskich”, czyli rodzaj miejscowego haftu. Po śmierci męża w 1922 r. poświęciła się temu zajęciu, jednocześnie nauczając haftu okoliczne dziewczęta w wieku 13-15 lat.
W 1926 r. oprócz Heleny Moszczeńskiej współdziedzicem G. był Franciszek Watta-Skrzydlewski z Ocieszyna h. Samson (jej brat?). Dobra w tymże roku liczyły 978,75 ha, w tym 830 ha ziemi uprawnej, 39,5 ha łąk i pastwisk, 60 ha lasów, 44,25 ha nieużytków i 5 ha wód. Majątek posiadał własną gorzelnię. Do celów naliczenia podatku wykazywano 3127,15 talarów czystego dochodu gruntowego. Po 2. wojnie światowej dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. W dworku urządzono przedszkole, więc gdy Helena Moszczeńska wróciła do domu, zamieszkała w niewielkiej izbie wraz z dawną służącą Heleną Bernasowską. Dwór spłonął z niewiadomych przyczyn w 1948 r., zaś dziedziczka zmarła dwa lata później, dnia 31 stycznia 1950 r. Na terenie dawnego folwarku po wojnie utworzono spółdzielnię produkcyjną. Po śmierci Moszczeńskiej inicjatywę haftu przejęła dawna służąca. Sztuka ta nie zaginęła i jest kultywowana we wsi do czasów obecnych.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Powiat jarociński: http://www.powiat-jarocinski.pl/Perelki_architektoniczne.html
Strona internetowa Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia, Parafia pw.św. Andrzeja Apostoła w Golinie;
Mapster;
Strona internetowa GIG-ant: http://gigant.gimgig.pl/2015/07/08/dworek-w-golinie/
Fotografia pochodzi ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Jarocinie.
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony był na planie odwróconej litery „C”, w dłuższej osi W-E, piętrowymi skrzydłami skierowany na płn. Niegdyś budynek otaczała fosa i dwa stawy. Na przedzie dworu znajdowała się obszerna weranda / palmiarnia, przez którą wchodzili goście. Korpus główny był parterowy, nakryty mansardowym dachem, z dwoma facjatami po bokach centralnie umieszczonej, dwuosiowej wystawki w dachu.
Obecnie układ przestrzenny zespołu dworskiego jest całkowicie nieczytelny. Nie zachowały się żadne zabudowania folwarczne z epoki, zaś ich miejsce zajęła współczesna zabudowa gospodarcza.

Park

Park dworski z k. XVIII w. o pow. ok. 5,7 ha. Niegdyś park miał powierzchnię prawie dwukrotnie większą, przy czym jego część ozdobna ok. 4,5 ha. Resztę stanowiły ogrody i sady, rozciągające się w płn. części założenia, aż do jego zachodniej granicy. W parku znajdowały się m.in. urokliwe aleje: grabowa i kasztanowa.

Inne

Kościół, drewn., 2. poł. XVII w., parafia p.w. św. Andrzeja.
Dzwonnica, drewn., 1750 r.
Plebania, pocz. XX w.
Dom parafialny, 1939 r.
Figurka św. Wawrzyńca, XIX w.

tekst:
Marek polskiezabytki.pl 2011
Jacek Koszalik