Dziewoklucz

Stan obecny

Mieszkania, dom nr 11.

Historia

Dwór z k. XVIII w.
Pierwszą wzmiankę o wsi znajdujemy w 1504 r., gdy wraz ze Zbyszewicami i Żoniem należała do Danaborskich z Danaborza oraz do Zbyszewskich z pobliskich Zbyszewic. W tymże roku ojciec z synem Janowie D. przeprowadzali działy rodzinne. W 1509 r. siostry Zbyszewskie sprzedały swoje dobra dziedziczne kuzynom z Łukowa: księdzu Anzelmowi, kanonikowi katedralnemu poznańskiemu; Michałowi, Janowi i Maciejowi. Po 2 latach Anzelm był już dziekanem i wystepował w sprawie o ugodę, dotyczącą Zbyszewic i Dziewoklucza, pomiędzy Łukowskimi i Grzymułtowskimi. Ostatecznie dziedzicem został Jan Łukowski, który siedział tu do ok. 1533 r., następnie D. przejął Jan Zbyszewski. Wieś płaciła czynsz dla plebana z Lwówka; w 1561 r. tymże plebanem był brat dziedzica - ks. Tomasz Zbyszewski. Po nim odziedziczył Sebastian Dzierżanowski, który posiadał także Żoń a następnie jego syn Andrzej, dworzanin królewski. Na pocz. XVII w. dziedzicem był Adam Żelicki, który miał dwie córki: Zofię zamężną za Piotra Jastrzębskiego i małoletnią Jadwigę. Ojciec narobił długów, więc w 1616 r. majątek został sprzedany Janowi Smoguleckiemu, dziedzicowi w Smogulcu, za kwotę 25,7 tys. złp. Ten jeszcze w tym samym roku odsprzedał D. i Żoń Wojciechowi Dadźbóg Baranowskiemu, staroście kcyńskiemu, kasztelanowi kamienieckiemu. W 1641 r. syn kasztelana Adam, sprzedał dobra czyli: "Pruchnowo, Zbyszewice, Kowalewo, Sypniewo, Sułaszewo, Dziewoklucz, Zuny, osada Oporzyn, młyn wod. Nadolny między Szamocinem i Margoninem", za kwotę 60 tys. złp. Wojciechowi Grzymułtowskiemu, ożenionemu z Marianną Strzelecką. Ci mieli syna Krzysztofa, późniejszego kasztelana pomorskiego, który w 1660 r. sprzedał cały klucz Łukaszowi z Goraja Gorajskiemu, podstolemu poznańskiemu, za 115 tys. złp. Zaledwie 10 lat później pan podstoli pozbył się majętności na rzecz Jana Trzcińskiego, syna Adama. Jan z żoną Marianną mieli syna Hiacynta (czyli Jacka). Później dobra przejął Józef ożeniony z Apolonią de Ginterberk, zaś po nim ok. 1747 r. jego syn, Jan Stanisław Trzciński. Po śmierci Józefa matka wyszła za Wilhelma Reka. Dziedzic był jedynym spadkobiercą dóbr ale został księdzem i w 1755 r. w obecności matki sprzedał Zbyszewice, Żoń, Sypniewo, Dziewoklucz i młyn Nadolnik, Annie Malechowskiej, dziedziczce Gołańczy.
Pod koniec XVIII w. Dziewoklucz zyskał na znaczeniu, ponieważ powstała tu komora celna. Zapewne też w tym okresie we wsi wystawiony został dla zarządców obecny dwór. We wsi pojawił się szereg ważnych urzędników państwowych jak Jan Dąmbski - rewizor skarbu koronnego (nazywany dla uproszczenia celnikiem), Wojciech Szczepkowski - pisarz celny, czy Telesfor Odrowąż Mieszkowski - rewizor ceł królewskich. W 1786 r. właścicielem folwarku we wsi był Marceli Trzciński ożeniony z Józefą Urbanowską. W 1791 r. dwie córki rewizora wyszły za mąż; Katarzyna Dąmbska za Franciszka Ksawerego Żółtowskiego, chorążego regimentu pieszego Potockiego, a Konstancja Dąmbska za Teodora Ostena. Folwarkiem zasadniczo zarządzali tenutariusze; w tamtym okresie byli to Ignacy i Cecylja z Gudranowskich Gembiccy (inaczej Gębiccy) herbu Nałęcz. W 1794 r. zmarł ich 8-letni syn, a 4 lata później 18-letnia córka Justyna. 56-letnia matka Cecylia zmarła 16 stycznia 1810 r. i pochowana została w Żoniu. Trzy lata później zmarła kolejna córka - 23 letnia Antonina. W październiku tego samego roku jej siostra Dominika wyszła za Józefa Arcichowskiego, kapitana wojska polskiego. Dominika nosiła nazwisko Jaworowicz, po pierwszym mężu z którym rozwiodła się wcześniej. Tym sposobem Arcichowski został kolejnym dzierżawcą Dziewoklucza. Majątek na przestrzeni całego XIX w., jako podległy pod Zbyszewice nie miał swoich dziedziców, zaś właścicielami całego klucza próchnowskiego byli początkowo Skórzewscy z Łabiszyna, a w 2. poł. XIX w. Potuliccy h. Grzymała. Oprócz Dziewoklucza w skład 3400-hektarowych dóbr wchodziły: Klaudia, Ofelia, Sulaszewo, Zbyszewice i Tereska. W 1885 r. właścicielem całości był ordynat Zygmunt hr. Potulicki. W 1926 r. Dziewoklucz posiadał 546 ha obszaru z czystym dochodem gruntowym 1996 talarów. Na ogólny areał składało się 301,25 ha ziem uprawnych, 23,25 ha łąk i pastwisk, 21,5 ha nieużytków. Właścicielem był Jerzy Potulicki-Skórzewski z Próchnowa, zaś zarządcą Dionizy Maciejewski. Do majątku należała też gorzelnia. W 1930 r. wieś liczyła 333 m-ców. Po 2. wojnie światowej dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie folwarku mieściła się m.in. firma hodowlana. Po wojnie dwór został przeznaczony na mieszkania i taką funkcję pełni do dzisiaj.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi zbliżonej do N-S, fasadą skierowany na wschód. Parterowy, nakryty dachem dwuspadowym.

Park

Park dworski z 2. poł. XIX w. o pow. ok. 1 ha. Pozostałości parku zajmują część dużej działki rolnej nr... 470/11. (Geoportal, 5.03.2017 r.)

Inne

Gorzelnia z k. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011