Służewo

Stan obecny

Własność J.S.T.

Historia

Pałac z k. XVII w.
Służewo to stara wieś, niegdyś miasteczko, leżąca około 2 km na południe od Aleksandrowa Kujawskiego. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1241 r., gdy nazwę zapisano jako Sluszewo. Konrad, książę łęczycki nadał S. komesowi Gotardowi, synowi Łukasza, za zwycięstwa odniesione nad wojskami plemion pruskich: litwinami i jaćwingami. Uwolnił także wieś od wszelkich ciężarów prawa polskiego: powinności, danin i opłat. Kolejna wzmianka pochodzi z 1245 r., kiedy to nazwę wsi zapisano pod postacią Sluzewo. W XIV w. przywilej dla potomków Gotarda potwierdził Jan, książę warszawski. W tymże stuleciu miała ona co najmniej kilkunastu właścicieli. Różne źródła wymieniają ród Pomianów, a od XV w. Służewskich h. Pomian. Około 1458 r. Służewo otrzymało prawa miejskie. Na początku XV w. jego właścicielami stali się Służewscy h. Sulima. W tamtym czasie w mieście stał już kościół katolicki, a w 1477 r. z funduszy dziedzica ustanowiono czterech mansjonarzy, z których jeden był zobowiązany uczyć w przykościelnej szkółce parafialnej. Miasto rozwijało się szybko dzięki dogodnemu położeniu - przechodził tędy trakt handlowy z Warszawy do Torunia.
W 2. poł. XVI w. właścicielem S. był Jan Służewski, wojewoda brzesko-kujawski, ożeniony z Małgorzatą "de Stenberg" Kostkówną. Ta w 1560 r. wystawiła nowy, okazały kościół p.w. św. Chrzciciela z krzyżowymi arkadami, szpital parafialny dla ubogich, szkółkę i budynek plebanii z odpowiednim uposażeniem. Ów szpital posiadał dwie izby, obszerną sień mieszczącą ołtarz i 7 łóżek. Na jego utrzymanie przeznaczono dziesięcinę ze wsi Ośno i procent od 3 tys. złp., zapisanych przez Służewskiego. W 1618 r. miasto kupił Michał Działyński h. Ogończyk, wojewoda brzesko-kujawski. Poprzez małżeństwo Józefa Niemojewskiego h. Rola z córką Jana Służewskiego miasto przeszło w ręce Niemojewskich. W okresie 2. wojny szwedzkiej zaczął się jego upadek, który dokonał się ostatecznie na pocz. XVIII w. wskutek licznych klęsk żywiołowych, zarazy i przemarszów wojsk.
Pod koniec XVIII w., już jako miasto prywatne należące do Niemojewskich, Służewo zaczęło się odradzać. Ówczesny dziedzic - Józef Niemojewski - za czasów insurekcji kościuszkowskiej walczył w Wielkopolsce pod dowództwem samego Dąbrowskiego. Został za to ukarany konfiskatą dóbr, m.in. Służewa. Dodatkowo na miasto nałożono srogie kontrybucje. Niemojewscy miasto stracili i już nigdy do nich nie wróciło. Stało się tzw. miastem narodowym. - Takie miasta za czasów Księstwa Warszawskiego można było kupić. Sprzedawano je na aukcji lub za wyznaczoną cenę urzędową i prawdopodobnie w taki sposób właścicielem S. stał się w 1811 r. Antoni Wodziński (piszący się z Wodzina) h. Boleścic. Jego żoną była Kasylda Orsetti herbu Złotokłos.
Wykorzystując mury zamku, Wodziński przebudował budowlę w nowy pałac. Na wieżyczkach narożnych pozostawiono chorągiewki z dawnego zamku, z rokiem 1683. Wokół pałacu założono piękny park w stylu angielskim. (Sł. Geogr. t. X, str.863). Wodzińscy wznieśli także nowy murowany budynek plebanii. Dobra odziedziczył ich syn, Wincenty Wodziński, ożeniony z Teresą Wodzińską. Ze związku tego pochodzili: Antoni (1811-1864), ożeniony z Julią Górską h. Bożawola; Edmund Feliks Ignacy (1814-1870), ożeniony z Joanną Konstancją Łucją Wolicką, a nast. z Filipiną Woyda h. Mieczosław; Kazimierz, Maria (1819-1896), zamężna za Józefa hr. Skarbka z Góry h. Awdaniec i 2-o v. za Władysława Orpiszewskiego h. Junosza, Józefa (1824-1905) zamężna za Augusta Kościelskiego h. Ogończyk i Teresa (1831-1867), zamężna za Leona hr. Wodzińskiego. Wspomniana Maria, przed poślubieniem hrabiego Skarbka, była młodzieńczą miłością Fryderyka Chopina.
W czasie zaborów Służewo było miejscowością graniczną pomiędzy zaborem pruskim a rosyjskim. Jednak po przeniesieniu w XIX w. komory celnej i urzędu granicznego do Aleksandrowa Kujawskiego, miasto straciło na znaczeniu, skutkiem czego utraciło w 1867 r. prawa miejskie. Do tego roku w skład majątku ziemskiego wchodziły następujące miejscowości: Broniszewo, Starawieś, Wólka, Chrusty (Kopanina), Holendry Goszczewskie i Rożen. Po 1867 r. stało się gminą, liczącą 5241 mieszkańców. Łączna powierzchnia gminy wynosiła 10210 mórg, w tym 1438 mórg włościańskich. Służewo było także siedzibą parafii, do której należał m.in. kościół filialny w Aleksandrowie Przygranicznym. Parafia liczyła 5060 „dusz”.
Trochę statystyki: w 1827 r. miasto liczyło 109 domów, zamieszkałych przez 1335 osób. W 1884 r. liczba ta wzrosła do 120 domów i 1453 mieszkańców. Do mieszczan należało 487 mórg gruntów. W tym czasie wieś i folwark liczyły 122 mieszkańców. Do majątku ziemskiego należało Goszczewo i nomenklatury (słowo to oznacza skupisko kilku gospodarstw poza wsią, stanowiących jej integralną część, inaczej przysiółek): Rożen, Stefanów i Leśniczówka. Łączny areał tych dóbr liczył 3401 mórg. Samo Służewo posiadało 1219 mórg, w tym 1016 mórg ziem uprawnych, 89 mórg łąk i pastwisk, 63 morgi lasów i 51 mórg nieużytków. W folwarku znajdowały się 42 budynki murowane i 20 drewnianych. Zaprowadzony płodozmian był 9 i 15-polowy. Folwark Goszczewo posiadał ponad 2100 mórg, 5 budynków murowanych i 17 drewnianych, były tam też dwa wiatraki. Płodozmian był 8 i 10-polowy, a lasy urządzone w kolei 90-letniej.
Po odzyskaniu niepodległości Polski (a konkretnie od 1921 r.) majątek należał do Życkich. W ich imieniu zarządcą dóbr został Stanisław Życki. W 1930 r. Służewo było wsią i gminą w powiecie nieszawskim. Liczyło 208 mieszkańców. Był tu młyn motorowy „Pawlak J. i S-ka”, wiatraki: J. Łochockiego i M. Nowaka oraz kowal J. Bąk. Rozwój wsi został przerwany przez wybuch 2. wojny światowej. Jej nazwę zniemczono na Sluschewo, następnie od 1943 r. na Schlusau. Zaraz po wojnie, w 1945 r. pałac Wodzińskich został spalony, a jego pozostałości rozgrabione przez okoliczną ludność.
Opracowanie własne na podst. dostępnych źródeł i badań terenowych w latach 2009-2010.
Analizy przestrzenne i pomiary:
Geoportal;
Mapster:
12878 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3177_(1654)_Neugrabia_1909_UMK_processed.jpg
11812066 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3177_Neugrabia_1940_APP_Sygn._M.top.25-932.jpg
11822070 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3177_Neugrabia_VIII.1944_uniberk_C119140897.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac w stylu barokowym wznosił się nieco na zachód od podwórza gospodarczego. Wybudowany był na rzucie prostokąta, w dł. osi N-S, nieco obróconej (zgodnie z ruchem wsk. zegara) na wschód. Tak więc fasadą pałac skierowany był "prawie" na płd.-wschód. Znajdował się tu niewielki plac przed wejściem, do którego prowadziła aleja dojazdowa od str. wschodniej. Druga aleja wiodła od północy do dużego okrągłego podjazdu, na osi elewacji ogrodowej. Był to budynek piętrowy, nakryty mansardowym dachem z licznymi facjatkami, ozdobiony czterema wieżyczkami w narożach. Elewacje zdobił bogaty detal architektoniczny, m. innymi boniowanie, ozdobne obramienia okien, gzymsy, etc... Niestety nie posiadamy informacji o wewnętrznej architekturze obiektu.
Założenie pałacowe w Służewie zajmowało duży trójkąt, rozszerzający się ku północy, którego granice wyznaczały lokalne drogi gminne. Jego południową część stanowił teren naturalny, luźno zadrzewiony, z dużym, zabagnionym stawem. Część środkową stanowił kolejny staw (jeziorko), po wschodniej stronie którego znajdował się sad owocowy. Od str. północnej znajdowała się część rezydencjonalna, czyli park z pałacem (mniej więcej pośrodku) oraz podwórze gospodarcze (od str. wschodniej). W górnym narożniku - płn.-wschodnim - do podwórza przylegał drugi sad.

Park

Park pałacowy z 2. poł. XIX w. o pow. 5,675 ha, plus staw (jeziorko) o pow. 4,67 ha (pomiar po granicach dz. ewid. nr ...448). Pierwotnie urządzony był jako ogród angielski, obecnie jest względnie zadbany, aczkolwiek jego pierwotna kompozycja przestrzenna została zatarta. Południowy staw nie był elementem parku; obecnie w znacznej mierze jest wyschnięty.

Inne

Kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela z 1560 r. wraz z budynkiem plebanii i ochronki
Zabudowa miejska z okresu międzywojennego
Młyn Brunona Brandta z XIX/XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

\\\\\\\"Cała treść portalu została zamieszczona w serwisie za zgodą autorów\\\\\\\" \\\\\\\"Dalsze rozpowszechnianie materiałów opublikowanych w portalu polskiezabytki.pl jest zabronione bez zachowania warunków korzystania z treści. Podstawa prawna: art. 25 ust. 1 pkt 1 b ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.\\\\\\\"