Białystok - Pałac Nowika

Stan obecny

Wojskowe Centrum Rekrutacji w Białymstoku

Historia

Historia posesji sięga czasów Jana Klemensa Branickiego. Hetman około 1750 r. połączył miasto ze wzgórzem przyozdobionym kaplicą św. Rocha przy pomocy przedmieścia Nowolipie, którego główną osią była dzisiejsza ulica Lipowa. Wzdłuż niej powstał szereg działek z domami wzniesionymi na koszt Branickiego. Inwentarz z 1771 r. opisuje nieruchomość w następujący sposób: "budynek skarbowy gontami kryty, w węgieł z drzewa budowany, z kominem jednym murowanym na dach wywiedzionym, w którym mieszka Wojciech Kaufman, garncarz z żoną i dziećmi". Wojciech zmarł przed 1800 r., pozostawiając wdowę i syna Piotra, również garncarza. Wymieniają ich spisy właścicieli nieruchomości z 1806 i 1810 r. Córka Piotra, Marianna Kaufman, wyszła za Ignacego Dłużniewskiego, urzędnika pracującego w administracji Obwodu Białostockiego i tytułującego się mianem kolegialnego registratora. Otrzymała ona w posiadanie nieruchomość przy ul. Lipowej i jako posag wniosła ją do małżeństwa z Ignacym. W latach 20. i 30. XIX wieku Ignacy i Marianna Dłużniewscy doczekali się przynajmniej trzech synów: Roberta Aleksandra, Ludwika Aureliana i Adolfa (ur. 1826). Ignacy Dłużniewski zmarł przed 1876 r. i tego roku jego synowie zostali sądowo uznani właścicielami nieruchomości przy ul. Lipowej. 21 maja 1880 r. Robert Aleksander w imieniu własnym i swego brata Ludwika, sprzedał Adolfowi wszelkie prawa do odziedziczonej działki. Wówczas stał na niej drewniany dom na murowanym fundamencie z dostawionym do niego sklepem, chlew, piwnica, wozownia i stajnia. Największą część nieruchomości zajmował sad. W 1899 r. Emilia z domu Szyszko, wdowa po zmarłym w 1886 r. Adolfie Dłużniewskim, zdecydowała się odstąpić prawa do majątku przy ul. Lipowej córce Ludwika Dłużniewskiego, Marii, żonie Kaliksta Andrzejkowicza. Maria Andrzejkowicz w 1908 r. powiększyła posesję dokupując sąsiedni plac licytowany po zmarłej żonie emerytowanego generał-majora Idzie Frides. Andrzejkowicz mieszkała na co dzień w majątku Kuflew koło Mińska Mazowieckiego (resztki dworu zachowały się do dziś). Po dziesięciu latach posiadania praw własności do rodowego majątku przy ul. Lipowej, 3 listopada 1909 r. sprzedała omawianą nieruchomość Chonie Herszowi i Sarze Nowikom. Przedmiotem kupna-sprzedaży był obszerny plac o powierzchni 1660 sążni, za który nabywcy zapłacili sumę 15 tysięcy rubli. W momencie kupna zabudowany był on dziewięcioma małymi, starymi domkami, oficynami i chlewkami. Przyjęto, że Chone Hersz Nowik (zm. 1927 r.) zbudował pałacyk w latach 1910-1912. W skład zespołu wchodził pałac, trzy budynki gospodarcze i ozdobny ogród. Nowik był właścicielem największej w Białymstoku fabryki sukna i kapeluszy „Nowik i synowie”, położonej przy ul. Augustowskiej. W 1912 r. Nowik przekazał ½ praw własności na rzecz swojej żony. Od 1925 r. właścicielami rezydencji byli spadkobiercy Nowika. Wynajmowano w niej reprezentacyjne mieszkania, szczególnie przedstawicielom wolnych zawodów. Część pomieszczeń wydzierżawiono wojsku, które umieściło w nich Powiatową Komendę Uzupełnień, we wrześniu 1939 r. w pałacu mieścił się sztab obrony Białegostoku. W latach od 1926 do zakończenia II WŚ wszyscy spadkobiercy zmarli. Początkowo budynki zostały zajęte przez Garnizonowy Szpital Wojskowy. We wrześniu 1945 r. posesja została przejęta przez Tymczasowy Zarząd Państwowy na województwo białostockie. Od 1946 r. obiekt został przekazany w dzierżawę wojsku, które po przeprowadzeniu remontu urządziło w nim Wojskową Komendę Uzupełnień. (Jarosław Bochyński 2024)

Opis

Pałac położony w ciągłej zabudowie ul. Lipowej, głównej ulicy miasta, na skrzyżowaniu z ul. Waryńskiego. Eklektyczny pałac z oficyną i pozostałością ozdobnego ogrodu, główny budynek w stylu secesyjnym, z elementami klasycyzującymi, z rotundą w narożniku. Oficyna w stylu szwajcarskim. Pałac murowany, dwukondygnacyjny, podpiwniczony, na planie w kształcie litery L, od strony wschodniej połączony szczytem z sąsiednim budynkiem. Nieco cofnięty w stosunku do linii zabudowy ulicy, w bryle dwa połączone prostopadłościany, dach dwuspadowy kryty blachą. W narożniku od strony zachodniej trzykondygnacyjna wieża. Od frontu zdobione kwiatowym motywem metalowe ogrodzenie w linii zabudowy ul. Lipowej, okalające posesję również od zachodu, od frontu w zachodnim narożniku i na wysokości narożnika pałacu murowane słupki. Elewacja frontowa asymetryczna, wieloosiowa, z ryzalitami w narożnikach, okna pierwszej i trzeciej kondygnacji zamknięte łukiem odcinkowym, drugiej kondygnacji prostokątne. W drugiej kondygnacji ponad oknami płyciny z dekoracją roślinną, między oknami na występach z muru wieńce laurowe. Zwieńczenie gzymsem na wspornikach, w części centralnej attyka dekorowana obeliskami. W ryzalicie wsch. znajduje się nieco cofnięte wejście z dwuskrzydłowymi drzwiami z naświetlem, w licu elewacji ponad wnęką drzwiową okno w kształcie leżącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym, ujęte w bogato zdobione obramienie. Ryzalit zach. w formie wieży, w górnej kondygnacji czworoboczny, nakryty łamanym hełmem z wazonami u podstawy, okna wydłużone, na drugiej kondygnacji wykusz na planie wycinka koła oparty na zdobionym motywem roślinnym wsporniku, w trzeciej kondygnacji oparty na wykuszu balkon z ozdobną balustradą. Wschodnia elewacja asymetryczna wieloosiowa, okna jak w el. frontowej, na dachu w osiach 2-5 kukawki. Układ wnętrz częściowo zachowany, w głównej klatce schodowej zachowane fragmenty malowanego fryzu z motywem roślinnym.

Inne

Oficyna
Ogrodzenie

Źródła:
https://sztetl.org.pl
https://poranny.pl/
Karta zabytku
Opracowanie Grażyny Rogali, OT NID w Białymstoku, z 2014 roku
Zdjęcie 1976 Adam Dolistowski
Zdjęcie współczesne – Kurier Poranny