Białystok - Pałac Branickich

Stan obecny

Uniwersytet Medyczny.
Obiekt dostępny dla zwiedzających z zewnątrz, wnętrza udostępnione częściowo.

Historia

Obecny pałac powstał z rozbudowy zamku obronnego Wiesiołowskich , władających dobrami białostockimi w latach 1547-1646 Pierwszy murowany zamek wzniósł Piotr Wiesiołowski, marszałek wielki koronny 2 pierwszej połowie XVII wieku. W 1661 r. miasto Białystok otrzymał na własność Stefan Czarniecki. Spokrewnieni z nim Braniccy herbu Gryf przenieśli tu swoją siedzibę w końcu XVII wieku. Przebudowa zamku W latach 1691-97 nastąpiła na zlecenie Stefana Branickiego, stolnika koronnego i wojewody podlaskiego, a jej autorem był Tylman z Gemeren. Pałac zewnętrznie zmienił się bardzo, konstrukcyjnie stosunkowo niewiele. W XVIII wieku (1709) dobra białostockie odziedziczył Jan Klemens Branicki (1689-1771), hetman wielki koronny, który w 1728 r. rozpoczął przebudowę pałacu i całego założenia parkowego trwającą niemal do końca jego życia. Pierwsza faza robót ukończona została ok. 1726 r. Druga faza wiąże się z nominacja arch. Jana Zygmunta Deybla na budowniczego Branickich. W czasie tej przebudowy nadbudowano piętro nad całym pałacem (1732) oraz rozbudowane parterowe skrzydła boczne. Rozbudowano oficyny boczne, łącząc je łącznikami kolumnowymi ze skrzydłami bocznymi pałacu i przedłużając od strony wschodniej o wozownię i stajnię (1737). Do Jana Zygmunta Deybla dołączyli inni architekci i budowniczowie: Jan Henryk Klemm, Jakub Fontana, Ricaurd de Tirregaille i Jan Sękowski. Po śmierci Leybla nadwornym architektem został Jan Henryk Klemm. Wnętrza ozdabiały rzeźby Jana Chryzostoma Redlera (wykonane 1754-55 ) malowidła Szymona Czechowicza, Antoniego Herliczki, Sylwestra Mirysa, sztukaterie Antoniego Vogta, Feliksa Iwaszkiewicza. W 1758 r. rozebrano starą bramę i wzniesiono nową. Pałac otrzymał formę późnobarokowej rezydencji typu francuskiego. Podczas przebudowy dobudowano nad korpusem głównym piętro, rozbudowano skrzydła boczne i oficyny, wnętrza pałacowe otrzymały nowy wystrój. W latach 1755-1759 zbudowano i ozdobiono rzeźbami nową klatkę schodową. Po bezpotomnej śmierci Branickiego w 1771 roku w pałacu dożywotnio (do 1808 roku)zamieszkała i gospodarowała dobrami białostockimi wdowa po nim- Izabela Branicka, 3-cia żona hetmana. Spadkobiercy hetmana/Potoccy/ sprzedali pałac królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi III, a ten odstąpił prawa do Białegostoku carowi Rosji Aleksandrowi I. Potoccy, po śmierci Izabeli wywieźli część nieruchomości i obrazów z pałacu, które w większości uległy zniszczeniu. Pałac był użytkowany przez urzędy carskie i instytucje wojskowe. W 1821 r. w skrzydle pałacu urządzono cerkiew garnizonową. W 1838 r. budynek przeznaczono na Instytut dla Panien Szlacheckich, a wnętrza przystosowano do celów szkolnych. W 1846 r. w lewym skrzydle pałacu umieszczono szpital i pokoje dla wychowawczyń. W końcu XIX w. przebudowano I piętro korpusu głównego pałacu, niszcząc wówczas rokokowy wystrój pomieszczeń. Instytut funkcjonował do 1915 r., kiedy to został ewakuowany ze względu na działania wojenne – wywiezione zostało jego wyposażenie. W latach 1915 -1918 pałac przechodził z rąk do rąk – Niemców i Rosjan . Ostatecznie w 1918 r. pałac zajmowali Niemcy, którzy urządzili tu szpital. W 1920 r. był siedzibą Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski. W okresie międzywojennym pałac został siedzibą władz wojewódzkich, starostwa i sądu. Podczas II wojny światowej budynek został zdewastowany i spalony. Po wojnie pod kierunkiem arch. Stanisława Bukowskiego rozpoczęły się prace przy odbudowie pałacu i jego otoczenia (brama wjazdowa, pawilony, parkan) trwające do 1962 roku. Podczas tych prac przywrócono pałacowi szatę z okresu jego największej świetności przypadającej na połowę XVIII wieku. Od 1950 r. pałac Branickich jest siedzibą Akademii Medycznej (ob. Uniwersytetu Medycznego). Później przechodził jeszcze kilka remontów. (Jarosław Bochyński 2024)

Opis

Pałac usytuowany w centrum Białegostoku, we wschodniej części założenia pałacowo-parkowego. Od wschodu pałac poprzedzony dwoma dziedzińcami: avant cour i cour d’honneur, od zachodu i północy ogrodami. Barokowy. Wzniesiony na planie odwróconej litery U, z prostokątnym w rzucie korpusem głównym połączonym ze skrzydłami bocznymi kolumnowymi galeriami. Bryła rozczłonkowana, korpus główny prostopadłościenny, trójkondygnacyjny, z ryzalitami o zróżnicowanej głębokości i szerokości, ujęty jednokondygnacyjnymi skrzydłami bocznymi i pod kątem prostym połączony galeriami kolumnowymi z dwukondygnacyjnymi oficynami. Pałac kryty dachem czterospadowym, alkierze hełmami, oficyny - wysokimi dachami czterospadowymi i płaskimi zasłoniętymi balustradami attyk. Elewacje opracowane dekoracyjnie, potraktowane symetrycznie i osiowo, rozczłonkowane pilastrami i płycinami. zwieńczone balustradami, ozdobione rzeźbami. Okna reprezentacyjnego piętra w formie porte-fenêtre. Dolna kondygnacja boniowana, wydzielona gzymsem kordonowym. Trójosiowy ryzalit w elewacji frontowej zamknięty jest trójkątnym frontonem i zwieńczony rzeźbą Atlasa dźwigającego glob ziemski. Elewacja ogrodowa opracowana podobnie, z wejściem poprzedzonym kolumnowym portykiem z balkonem.

Park

Park, koniec XVII, XVIII, 1945-62.

Inne

Dawny arsenał, ul. Mickiewicza 2, 1755, po 1945, nr rej.: A-259 z 2.12.1958
Dawna oranżeria,. ul. Mickiewicza 2 b, z poł. XVIII w., nr rej.: A-258 z 2.12.1958
Pawilon toskański, w parku, poł. XVIII, 1959, nr rej.: A-257 z 20.10.1966

Źródła:
Opracowanie Grażyny Rogali, OT NID w Białymstoku, z 2014 roku
Karta Zabytku Ewa Zeller-Narolewska
Zdjęcie z 2001 roku Ewa Zeller-Narolewska