Stelmachowo

Stan obecny

Dwór w ruinie. Obecnie z dworu zachował się fragment portyku a także fundamenty i wejście do piwnicy (2025)

Historia

Siedlisko dworskie w Stelmachowie umieszczono prawdopodobnie na miejscu wcześniej istniejącej wsi służebnej zamku tykocińskiego i stąd wywodzi się zapewne nazwa Stelmachowo. W 1559 roku przeprowadzono pomiary gruntów, wieś zlikwidowano, a na jej miejscu założono jeden z trzech folwarków tego starostwa. Wykonawcą pomiarów gruntów Stelmachowa, a zapewne także i autorem rozplanowania folwarku, był Florian Kobeski, miernik i podstarości tykociński. Folwark ten miał pełnić funkcje użytkowe, więc wzniesiono tam wielki kompleks zabudowań magazynowych i hodowlanych i wykopano stawy na Stelmachówce. Założono także ogród użytkowy. Główną drogą dojazdową do folwarku była biegnąca od północy droga z Tykocina i Sierek, która przechodziła po grobli między stawami i prowadziła na dziedziniec folwarczny. Przez teren siedziby folwarcznej biegła też z zachodu na wschód inna droga – z Łopuchowa. Przy niej wzniesiony został dwór zarządców folwarku. Na południe od dworu zlokalizowane były kwatery ogrodowe, a po przeciwnej stronie dworu ciągnął się aż do stawów dziedziniec gospodarczy otoczony licznymi budynkami.
Podczas walk o Tykocin prowadzonych w czasie najazdu szwedzkiego Stelmachowo zostało poważnie zniszczone - tak bardzo, że porzucono stare siedlisko i w II połowie XVII w. założono nowe, po przeciwnej stronie stawów i Stelmachówki. Od 1559 r. do roku 1661 starostwo tykocińskie pozostawało w dyspozycji króla, a później przeszło w ręce prywatne - w 1661 r. starostwo tykocińskie wraz z miastem zostało nadane Stefanowi Czarnieckiemu, który w tym samym roku przekazał je córce Katarzynie, po której zamążpójściu majętność ta stała się własnością Branickich. Do 1709 r. Stelmachowo (nadal wchodzące w skład dóbr tykocińskich) należało do Stefana Branickiego, a latach 1709-1771 do jego syna Jana Klemensa Branickiego. Od 1771 r. do 1808 r. władała dobrami wdowa po Janie Klemensie – Izabela z Poniatowskich. W 1763 r. przy drodze ze starego siedliska do Kożuchowa zbudowano kamienną owczarnię, a w roku następnym kamienny spichlerz. Zapewne w tym czasie odbudowano też dwór w starym dworzysku, w sąsiedztwie dawnych ogrodów kwaterowych (założonych jeszcze w 1559 r.). W ten sposób ukształtowany został podział funkcjonalny założenia, w którym strumień i stawy oddzielały północną część gospodarczą od południowej, rezydencjonalno-ogrodowej. Dwór wzniesiony został na osi stawu wschodniego, na sztucznie uformowanym tarasie. Zwrócony był frontem do dziedzińca, zaś dziedziniec sąsiadował z drogą do Łopuchowa i otoczony był od wschodu i zachodu innymi budynkami. Na południe od dziedzińca znajdowały się stawy, za drogą do Łopuchowa, prowadzącą na wschód do gościńca Jeżewo - Tykocin znajdował się stary kwaterowy ogród graniczący od południa z niewielkim strumieniem. Po śmierci Izabeli Branickiej w 1808 r. dobra przeszły na własność Jana i Feliksa Potockich oraz ich stryjecznej siostry Marianny 1o voto Szymanowskiej, 2o voto Mostowskiej, a w wyniku podziału spadku około 1808 r. ich właścicielem został Jan Alojzy Potocki. Poprowadzenie granicy państwa wzdłuż Narwi spowodowało podział dóbr tykocińskich, więc od 1807 r. Stelmachowo stało się centrum samodzielnych dóbr. W 1828 r. przeszły one na własność córki Jana Alojzego Potockiego – Leonii, a poprzez jej małżeństwo stały się własnością Adama hr. Rostworowskiego, który władał majątkiem od śmierci Leonii (zm. w 1859 r.) do 1934 r., kiedy zmarł. Później Stelmachowo stanowiło własność jego spadkobierców. Ostatnim z nich był Aleksander Kalikst Roztworowski (ur. w 1858 r., zm. w 1929) r. W 1887 roku dobra Stelmachowo składały się z folwarków Stelmachowo, Zacisze, Lopuchów, Pajewo, Leśniki, Borysówka Antoni i Borek. Samo Stelmachowo miało 746 mórg ziem ornych i ogrodów, 38 mórg pastwisk, 46 morgi łąk i 1598 mórg lasu urządzonego, 14 budynków murowanych i 13 drewnianych.
Usamodzielnienie się dóbr stelmachowskich miało dla nich doniosłe znaczenie. Dawny folwark został bowiem w I połowie XIX . zamieniony na wielkopańską siedzibę. W miejscu starego dworu stojącego na „starym dworzysku” wzniesiono pałac, który sąsiadował od południa ze starym kwaterowym ogrodem. Przed pałacem, na dawnym dziedzińcu zbudowano dwie oficyny, pomiędzy którymi urządzony został kolisty podjazd, który otoczono drzewami i krzewami ozdobnymi. Rozbudowie uległy ogrody warzywne leżące na wschód i zachód od oficyn. Część gospodarcza (z licznymi budynkami murowanymi i drewnianymi) zajmowała, tak jak dotychczas, teren położony po północnej stronie Stelmachówki, za stawami. Przy jednym ze stawów zlokalizowano gorzelnię, a inne nowe budynki postawiono na południe i wschód od starej owczarni. Drogę biegnącą w kierunku wschodnim do wsi Leśniki obsadzono lipami. Dosadzono też drzew w starej alei kasztanowcowej i wokół kwater starego ogrodu. Na północ od alei lipowej, przy drodze do Leśnik wzniesiono czworaki i założono kolejny ogród warzywny. Na trójkątnym terenie położonym między alejami prowadzącymi do podjazdu założono zieleniec będący miniaturową kopią kompozycji parku. W 1843 r. zbudowany został w pobliżu założenia nowy gościniec z Jeżewa do Tykocina, toteż utraciła wtedy znaczenie stara droga z Tykocina wbiegająca do Stelmachowa od północy. Po zbudowaniu nowego gościńca połączone z nim zostały trzy drogi wybiegające od założenia w kierunkach wschodnim, południowo-wschodnim i południowym (stary trakt do Tykocina). W 1915 roku zniszczono pałac w Stelmachowie i większość budynków gospodarczych, a następnie ich ruiny rozebrano. Pałacu już nie odbudowano, a w okresie międzywojennym jego funkcje przejęła oficyna. Dobudowano do niej od frontu klasycystyczną kolumnadę z gankiem. W tym czasie usunięto kolisty podjazd, a na jego miejscu urządzono zieleniec z licznymi splątanymi ścieżkami, których układ odwzorowywał w mniejszej skali schemat kompozycji dróg parkowych. Podczas II wojny światowej zniszczeniu uległa większość budynków gospodarczych, wycięto część starych drzew, a park i ogrody zdewastowano. Po IIWŚ majątek został rozparcelowany, a siedlisko dworskie objęło Państwowe Gospodarstwo Rolne, gospodarujące tu jeszcze w latach 80. XX wieku. Pod rządami PGR a potem Stacji Hodowli Roslin Ogrodniczych nastąpiła dalsza dewastacja starej kompozycji spowodowana budową nowych budynków gospodarczych i mieszkalnych. Lokalizowano je na zachód od dworu (wcześniejszej oficyny), w części gospodarczej, a później także wzdłuż drogi do wsi Leśniki i na południe od niej pomiędzy alejami dojazdowymi. Zabudowano też część terenu dawnego ogrodu kwaterowego, z którego usunięto sady. Zniszczono kompozycję zieleńców położonych przed dworem i w rozwidleniu alei dojazdowych, a na terenie dawnego zieleńca przed dworem posadzono w latach 70. XX w. nowe drzewa i krzewy, zaś w jego południowo-wschodnim narożniku ustawiono kamień pamiątkowy. Pozostawiony bez opieki teren parku ponownie zaczął zamieniać się w gęsty las. Las zajął też część terenu dawnych sadów. Z rozległej niegdyś, bo zajmującej około 46 ha kompozycji do lat 80. XX w. pozostały: dwór (wcześniej oficyna), oficyna, budynek gospodarczy, obora, skarpy tarasu dworskiego staw na północ od tarasu, niezmieniona lokalizacja części gospodarczej, kasztanowcowa aleja dojazdowa, część dojazdowej alei lipowej, fragmenty alei przy drodze do Łopuchowa, fragmenty szpalerów wokół wnętrz sadu (dawnego ogrodu kwaterowego), fragmenty dwóch szpalerów wierzbowych, zarośnięty staw parkowy oraz – wśród lasu – część starych drzew parkowych. Stary drzewostan uzupełniały młode nasadzenia przy drogach, ogrodzeniach i budynkach oraz lasy i liczne zarośla. Na początku lat 90. XX wieku przy próbie remontu rozebrano dwór ( z wyjątkiem kolumn środkowego portyku). Zakres potrzebnych prac okazał się tak duży, że PGR-owi zabrakło kasy. W 1992 r. włości przeszły w ręce Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, która człon folwarczny sprzedała Witoldowi Kuleszy. (Jarosław Bochyński 2025)

Opis

Stelmachowo znajduje się około 6 kilometrów na południe od Tykocina. Założenie dworskie od dawnych zabudowań wiejskich oddalone jest o około kilometr na północ . Stelmachowo od strony wschodniej graniczy z Broniszewem, od południa z Jeżewem, od zachodu z Łopuchowem. Założenie dworskie Stelmachowo oddalone jest o około 500 metrów na zachód od szosy Jeżewo - Tykocin. Założenie składa się zasadniczo z dwóch części rozdzielonych drogą. Po południowej stronie tego traktu znajduje się niewielki park krajobrazowy którego część północną zajmuje teraz obejście z budynkami magazynowa-gospodarczymi a także otoczenie domu mieszkalnego-biura wzniesionego w okresie PRL-u. Park rozplanowany był w terenie pofałdowanym i dawniej od pd. graniczył z sadem owocowym. Natomiast dwór zlokalizowany był zasadniczo jakoby poza jego obrębem, po drugiej stronie drogi. Ustawiony był on na wyniesieniu terenu opadającym w kierunku północnym, południowym i zachodnim Zwrócony był on elewacja frontową na wschód. Obecnie z dworu zachował się fragment portyku a także fundamenty i wejście do piwnicy.
(Jarosław Bochyński 2025)

Park

Park pałacowy – wieloczęściowy, łączący styl krajobrazowy wprowadzony około połowy XIX w. z klasycystycznym pochodzącym z wcześniejszej kompozycji. Położony wśród pól, w centrum gruntów majątku, w oddali od osad chłopskich, na niewysokim wzgórzu położonym nad kotliną, w której wybijają źródła Stelmachówki – dopływu Sliny.
Siedlisko dworskie w Stelmachowie umieszczono prawdopodobnie na miejscu wcześniej istniejącej wsi służebnej zamku tykocińskiego i stąd wywodzi się zapewne nazwa Stelmachowo. W 1559 r. podczas przeprowadzania pomiary włócznej starostwa tykocińskiego wieś zlikwidowano, a na jej miejscu założono jeden z trzech folwarków tego starostwa. Folwark ten miał pełnić funkcje użytkowe, więc wzniesiono tam wielki kompleks zabudowań magazynowych i hodowlanych i wykopano stawy na Stelmachówce. Założono także ogród użytkowy – w 1559 r. sad zajmował tam ponad 1 ha, a w później go powiększono i w 1576 r. zajmował już ponad 3 ha. Podczas walk o Tykocin prowadzonych w czasie najazdu szwedzkiego Stelmachowo zostało poważnie zniszczone. Tak bardzo, że porzucono stare siedlisko i w II połowie XVII w. założono nowe, po przeciwnej stronie stawów i Stelmachówki. Na starym miejscu pozostał kwaterowy ogród, ale w tym czasie założono też 3 inne ogrody – jeden na nowym siedlisku „ogródek alias pszczołnik” z 46 ulami, drugi „za wrotyma ku Stelmachówce” i trzeci „pod górą”.
Kolejne zmiany układu przestrzennego Stelmachowa następują w latach 60. XVIII w. Chociaż kompozycja tego ogrodu uległa w stosunku do pierwotnej wielu zmianom, to nadal wnętrza tego ogrodu wypełniały sady, a kwatery otoczone były szpalerami i alejami drzew ozdobnych. Północno-wschodni narożnik ogrodu przecinała aleja kasztanowcowa wyprowadzona skosem od drogi do Łopuchowa (przy dziedzińcu przed dworem). Oś tej alei wyprowadzona została na budynek stojący przy zachodniej pierzei dziedzińca przed dworem. Wschodnią granicą ogrodów biegł gościniec Jeżewo – Tykocin. Istniały więc w tym czasie 3 drogi prowadzące do dworu w Stelmachowie – każda obsadzona aleją, a wszystkie aleje rozchodziły się promieniście od założenia na wschód i zachód, południe oraz południowy-wschód. Oprócz starego ogrodu kwaterowego w skład kompozycji wchodziły także ogrody użytkowe położone po obu stronach dziedzińca przed dworem. Na zachód od ogrodów, wokół strumienia i źródlisk rósł las, który być może pełnił funkcję zwierzyńca.
W I połowie XIX wieku dawny folwark został zamieniony na wielkopańską siedzibę. W miejscu starego dworu wzniesiono pałac, który sąsiadował od południa ze starym kwaterowym ogrodem. Ogród ten został poszerzony i nadano mu bardziej ozdobny charakter. Ponadto włączono w obręb kompozycji las sąsiadujący z tym ogrodem od zachodu. W lesie tym urządzono park leśny usuwając część drzewostanu leśnego, urządzając drogi spacerowe łączące 4 koliste wnętrza oraz dosadzając drzew i krzewów ozdobnych. W zachodniej części parku wykopano nad strumieniem staw. Układ tego ogrodu był stosunkowo schematyczny. Powtarzały się tam eliptyczne obwodnice i łączące je łukowato drogi Ten schematyzm dróg i wnętrz parkowych równoważyły widoki z wnętrz parku, bo teren parku opadał do strumienia i stawu, toteż można było z jego wnętrz oglądać partie położone niżej, a także sąsiadujące z parkiem pola i łąki.
W 1915 roku zniszczono pałac w Stelmachowie i większość budynków gospodarczych, a następni ich ruiny rozebrano. W tym czasie usunięto kolisty podjazd, a na jego miejscu urządzono zieleniec z licznymi splątanymi ścieżkami, których układ odwzorowywał w mniejszej skali schemat kompozycji dróg parkowych (kontynuując niejako rozwiązania zastosowane w już istniejącym zieleńcu usytuowanym w rozwidleniu dróg). W ogrodach i w parku dokonano kolejnych nasadzeń uzupełniających.
Podczas II wojny światowej zniszczeniu uległa większość budynków gospodarczych, wycięto część starych drzew, a park i ogrody zdewastowano. Po wojnie majątek został rozparcelowany, a siedlisko dworskie objęło Państwowe Gospodarstwo Rolne, gospodarujące tu jeszcze w latach 80. XX w. Pod rządami PGR nastąpiła dalsza dewastacja starej kompozycji spowodowana budową nowych budynków gospodarczych i mieszkalnych. Lokalizowano je na zachód od dworu (wcześniejszej oficyny), w części gospodarczej, a później także wzdłuż drogi do wsi Leśniki i na południe od niej pomiędzy alejami dojazdowymi. Zabudowano też część terenu dawnego ogrodu kwaterowego, z którego usunięto sady. Zniszczono kompozycję zieleńców położonych przed dworem i w rozwidleniu alei dojazdowych, a na terenie dawnego zieleńca przed dworem posadzono w latach 70. XX w. nowe drzewa i krzewy, zaś w jego południowo-wschodnim narożniku ustawiono kamień pamiątkowy. Pozostawiony bez opieki teren parku ponownie zaczął zamieniać się w gęsty las. Las zajął też część terenu dawnych sadów. Z rozległej niegdyś, bo zajmującej około 46 ha kompozycji do lat 80. XX w. pozostały: dwór (wcześniej oficyna), oficyna, budynek gospodarczy, obora, skarpy tarasu dworskiego staw na północ od tarasu, niezmieniona lokalizacja części gospodarczej, kasztanowcowa aleja dojazdowa, część dojazdowej alei lipowej, fragmenty alei przy drodze do Łopuchowa, fragmenty szpalerów wokół wnętrz sadu (dawnego ogrodu kwaterowego), fragmenty dwóch szpalerów wierzbowych, zarośnięty staw parkowy oraz – wśród lasu – część starych drzew parkowych. Stary drzewostan uzupełniały młode nasadzenia przy drogach, ogrodzeniach i budynkach oraz lasy i liczne zarośla. (JB2025)

Inne

Karta zabytku Stanisław Małyszko
Ewidencja Parku Zabytkowego – Park w Stelmachowie Ewa Bończak-Kucharczyk
ogrodowy.minigo.pl artykuł Ewy Bończak-Kucharczyk i Józefa Maroszka
Zdjęcia z 2000 roku Stanisław Małyszko
Zdjęcie 2021 Karol Sieńko