Wrocław - Zamek

Historia

Najstarszym zamkiem w stolicy Dolnego Śląska jest ten położony na Ostrowie Tumskim. Jest on również zabytkiem najlepiej rozpoznanym. Mniej zbadanym zamkiem jest tzw. zamek lewobrzeżny nazywany w literaturze ?zamkiem cesarskim? , na miejscu którego w czasach późniejszych stanął kościół i kolegium jezuickie stanowiące dzisiaj zabudowania Uniwersytetu Wrocławskiego. Trzecim, niedawno odkrytym przez J. Romanowa zamkiem jest najprawdopodobniej nieukończona budowla w rejonie średniowiecznego arsenału, przy dzisiejszej ulicy Cieszyńskiego, pełniąca w średniowieczu funkcję siedziby wójtów wrocławskich.

Pierwszą warownią, która stanęła na wyspie zwanej Ostrowem Tumskim był wczesnośredniowieczny gród należący do pierwszych Piastów a później książąt piastowskich z linii śląskiej. Założenie składało się z siedziby książęcej oraz podgrodzia, na terenie którego, we wschodniej części około 1000 roku wzniesiono pierwszą katedrę. Wraz z katedrą wybudowano murowany dwór biskupi a od XII wieku drewnianą zabudowę podgrodzia zaczęto zastępować budynkami murowanymi. Założenie zamku piastowskiego formowało się więc stopniowo. Do dziś z czasów piastowskiego założenia przetrwała jedynie kaplica św. Marcina należąca do opactwa. E. Małachowicz dokonał rekonstrukcji założenia przestrzennego funkcjonującego od końca XII do połowy XIII wieku. W obrębie trójbocznego narysu wałów drewniano-ziemnych ulokowano liczne, monumentalne budowle: dwór biskupi, romański pałac książęcy, położona obok niego osiemnastoboczna kaplica zwana ?dworską kaplicą romańską?. Budowle te powstały z inicjatywy Bolesława Wysokiego w latach 1163-1201 i były prowadzone z udziałem warsztatu cysterskiego z Lubiąża. Poza narysem wałów znajdowała się kaplica św. Marcina wraz z zabudowaniami opactwa oraz kolejna kaplica zwana ?relikwiarzową kaplicą romańską? rozebrana po 1295 roku. Ta ostatnia zbudowana w latach 1230-1250 otrzymała wezwanie św. Krzyża, miała wyodrębnione prezbiterium oraz partię centralną. W latach 1242-1266 za panowania księcia Henryka III doszło do wymiany drewniano ziemnych obwałowań na mury ceglane. Dalsze przekształcenia przypadają na lata panowania księcia Henryka IV Probusa 1270-1290. Starszą ?dworską kaplicę romańską? zastąpiono ?dworską kaplicą gotycką?. Powstała również ?grobowo-klasztorna? kaplica gotycka związana z nowym klasztorem cysterskim. Pałac książęcy doczekał się rozbudowy i uzyskał połączenie poprzez kaplicę ze starym opactwem premonstratensów. Mury obwodowe zostały wzmocnione poprzez dodanie baszt. Pod koniec XIII wieku książę Henryk IV erygował kolegiatę św. Krzyża i doszło do podziały wyspy na zachodnią część książęcą oraz wschodnią część biskupią. Po śmierci księcia Henryka IV pałac był użytkowano coraz rzadziej. Ostatni wystawiony w nim dokument pochodzi z 1311 roku. W latach późniejszych cały Ostrów Tumski przeszedł we władanie biskupie i skupiał świątynie oraz urzędy kościelne diecezji wrocławskiej. Funkcje te utrzymują się po dziś.

Wg A. Grzybkowskiego w fazie romańsko-gotyckiej w rejonie Ostrowa Tumskiego funkcjonowały tylko trzy kaplice. Wg M. Chorowskiej założenie romańskiego pałacu składało się z cylindrycznego donżonu (dawniej uważanego za osiemnastoboczną kaplicę), budynku mieszkalnego (dawnej uważanego jako relikt opactwa) oraz kaplicy książęcej ? czworobocznej z prezbiterium. W latach 70 tych XX wieku wyeksponowano niektóre relikty średniowiecznego założenia.

Relikty lewobrzeżnego zamku zachowane są dziś pod murami barokowych zabudowań Uniwersytetu Wrocławskiego założonego w 1702 roku przez cesarza Leopolda I Habsburga. W epoce średniowiecza w rejonie tym wznosiło się kilka budynków ? dwór Henryka II i księżnej Anny oraz siedziba Henryka IV. Na północny zachód od nich zbudowano siedzibę króla Wacława II, choć we wcześniejszej literaturze fundacja zamku łączona była z osobą Henryka I Brodatego. Na lata panowania cesarza Karola IV Luksemburskiego (1346-1378) przypada zasadnicza część rozbudowy zamku. Założenie posadowione było na nieregularnym, zbliżonym do trójkąta planie z dziedzińcem wewnętrznym oraz licznymi budynkami skupionymi wokół niego. Założenie wyposażone było w trzy potężne wieże, z których największa została wybudowana w roku 1350 z polecenia samego cesarza. Założenie było w typie zamku kasztelowego ? popularnego na terenie Czech oraz Austrii, rzadkiego na terenie dzisiejszej Polski. Zamek został zlikwidowany w roku 1659 na polecenie cesarza Leopolda I a jego teren przekazany zakonowi jezuitów. W roku 1689 skrzydło południowe zostało rozebrane a na jego miejscu powstał kościół. W latach 1728-1731 rozebrano skrzydło zachodnie oraz stajnie. W latach 1734-1755 rozebrano kolejny relikt zamku cesarskiego ? główny budynek a na jego miejscu wybudowano konwikt św. Józefa. Skrzydło północne istniało najdłużej i rozebrane zostało dopiero w XIX wieku.

W trakcie badań prowadzonych przez J. Romanowa w rejonie dawnego arsenału w północno-zachodniej części miasta natrafiono na fragmenty ceglanych murów w wątku wendyjskim, których powstanie datuje się na lata panowania Henryka IV. Mury pochodzą najprawdopodobniej z pierwszego lewobrzeżnego zamku budowanego w latach 1270-1290. Warownia nie została ukończona co mogło być spowodowane niewydolnością finansową księcia zaangażowanego w inwestycje na Ostrowie Tumskim jak również oporem mieszczan. Budowla miała być wielkim założeniem na planie czworoboku z dodatkowym obwodem obronnym i międzymurzem od północy i wschodu. W XIV wieku nieukończony zamek stał się siedzibą wójtów. U schyłku średniowiecza ponownie zmienił funkcję i na jego miejscu stanął arsenał. Zamek do ostatnich badań pozostawał zapomniany.